Iqtisodiy ta'limotlar

12.4. Marksizm vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari 
XIX asrning o`rtalarida iqtisodiy ta'limotlar tarixida yangi bir yo`nalish 
- marksizm vujudga keldi. K.Marksning nomi ko`pchilikda inqiloblar bilan bir 

---

226 
deb qaraladi. Haqiqatdan ham bu fikrda jon bor, chunki u F.Engel's bilan bir-
galikda proletariatning kapitalizmga qarshi kurashi zarurligini isbotlovchi naz-
ariyaga asos soldi, buni tasodifiy hol deyish qiyin, chunki shu davrda kapitalis-
tik xo`jalik rivoji, sanoat to`ntarilishining ayrim (Angliya va G’arbiy Yevropa) 
mamlakatlarda nihoyasiga yetganligi, sanoatning iqtisodiyotda yetakchi rolni 
egallashi, ishchilar sinfining jamiyatdagi mavqeining keskin oshganligi, kapital-
istik jamiyatning feodalizmdan ustunligi namoyon bo`lishi bilan birga uning bir 
qancha illatlari ham mavjudligi (ishsizlik, ish vaqtining uzunligi, maoshning 
kamligi, iqtisodiy inqirozlar, mulkiy va sinfiy tabaqalashuvning tobora kucha-
yishi, mustamlakachilik va boshqalar) prinsipial yangi ta'limot paydo bo`lishiga 
asos bo`ldi. O`z davrida burjua olimlari deb atalgan tadqiqotchilar (Sismondi, 
Prudon, qisman Smit, Rikardo), xayoliy sotsialistlar va boshqalar kapitalistik 
tizimning bir qancha negativ tomonlarini ochib bergan edilar. Ana shu illatlar 
bu davrda keskin kuchaydi, mehnat va kapital, ishchilar va sohibkorlar 
o`rtasidagi qarama-qarshilik tobora ortib bordi. 1831-34 yillar Fransiyada Lion 
to`quvchilari, 30-40 yillarda Angliyadagi vuddistlar va chartistlar harakati ish-
chilar sinfining mustaqil sinf sifatidagi chiqishlari edi. 1844 yilda Sileziya 
to`quvchilarining qo`zg`oloni Germaniyadagi inqilobiy harakat darakchisi 
bo`ldi. 1848 yilda burjua inqilobi tufayli marksizmning vujudga kelish jarayoni 
yanada kuchaydi. Avvalgi davrdagi iqtisodiy talablar asta-sekin siyosiy tus ola 
boshladi. 
Vujudga kelgan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sharoit va avvalgi davrd-
agi bir qancha iqtisodiy g`oyalar asosida, birinchi navbatda klassik iqtisodiy 
maktab, utopik sotsializm ta'limotlari tufayli marksizm shakllandi. Kapitalistik 
tuzum, hozirgi davr tili bilan aytganda bozor iqtisodining bekamu ko`st emasli-
gi, uning ijobiy tomonlari bilan birga hal etilishi shart bo`lgan muammolarining 
ham mavjudligi yangi iqtisodiy ta'limot paydo bo`lishiga turtki bo`ldi.