Iqtisodiy ta'limotlar

2-jadval 
T.R.Maltus "Nufuz qonuni"ning matematik ifodasi 
Aholini o’sishi 
Geometrik progressiv 
1,2,4,8,16,32,64,128 va 
hokazo 
Tirikchilik vositalarining 
o’sishi 
Arifmetik progressiv 
1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 
200 yildan so’ng 
Aholining o’sishi 256 
marta 
Tirikchilik vositalari 9 
marta 
300 yildan so’ng 
Aholining o’sishi 9096 
marta 
Tirikchilik vositalari 13 
marta 
3-jadval 
Avlodni davom 
ettirish instink-
ti 
Aholini o’sish potenciyali 
Aholini o’sishini che-
klovchi omillar 
Oldini olish choralari: 
Real omillar: 
o’lim ortishi 
Axloqiy hu-
susiyatdagi 
cheklashlar 
Sog’liq pastli-
gi 
Noo’rin 
hayot 
Kam-
bag’allik 
Tirikcjilik vositalarini cheklanganligi 
Maltusning fikricha, qashshoqlikning asosiy va doimiy sababi, 
boshqarish tarzi yoki mulkning notekis taqsimlanishiga hech ham bog`liq emas; 
bu jarayon "tabiiy qonunlar va insoniy hirs" tabiatning nochorligi va insoniyat-
ning favqulodda tez ko`payishi bilan bog`liqdir. Shu sababli xalq o`z azob-
uqubatlari uchun o`zini o`zi ayblashi kerak". Uni to`g`rilashga hech qanday 
inqilob va sotsial islohotlar yordam bera olmaydi. Bunda faqat bir to`g`ri yo`l 
bor - bu aholi sonini qisqartirish. O`ta ko`payishning oldini olish vositasi, 
chorasi sifatida "axloqiy chidam" (kambag`allar nikohdan o`zlarini tiyishlari, 
kech turmush qurishlari), og`ir mehnat yoki turli baxtsizliklar (ochlik, 
qashshoqlik, kasallik, epidemiya, urush va boshqalar) taklif etiladi. 
Maltusning fikricha, tabiiy biologik instinktga ko`ra insoniyat ko`payish 
imkoniyatiga ega va doimo shunga intiladi, ammo jonivor va o`simliklar 
qarama-qarshi ravishda bu jarayonni chek-lash imkoniga ham ega bo`lib, 
hayvonot dunyosidan ajralib turadi. quyidagi jadvalda ana shu imkoniyatlar aks 
etgan. 
Shunday qilib, Maltus ta'limoti bo`yicha, jamiyat illatlari insoniyatning 
beixtiyor qismatidir. Nazariy jihatdan bu fikrlarda hech qanday ilmiylik va 
yangilik yo`q. Bu "qonun"dagi asosiy g`oyalar ungacha bo`lgan olimlardan 
to`g`ridan-to`g`ri o`g`rilangan (plagiat), chunki o`z davrida Styuart, Uolles, 
Taunsend va boshqalar bu masalani yoritgan edilar. Maltusning bu nihoyatda 

---

176 
reaksion xulosalari qattiq tanqidga uchradi. Tug`ilishni kamaytirish uchun u 
nikoh yoshini oshirishni, davlat tomonidan bolalarga beriladigan nafaqalarni 
butunlay bekor qilishni taklif etdi. 
Maltus bu tanqidlardan xulosa chiqarib, 1820 yilda o`z asarini qayta 
ishlab chiqdi va unda o`z fikrlarini ancha yumshatishga in-tildi; ayniqsa ustiga 
dam-badam yog`ilib turadigan va aholini o`limga mahkum etadigan balo-
ofatlarni zaruriy deb hisoblashdan voz kechdi va kechirim so`radi, uni noto`g`ri 
tushunganliklarini aytib o`tdi, ammo u o`zining bosh fikrini inkor etmadi. 
Maltus markaziy g`oyasi, ya'ni aholi soni o`sish sur'atlarining jamiyat 
farovonligiga ta'siri prinsipda to`g`ri va dolzarbdir. Ammo olim tomonidan 
berilgan prognoz (istiqbol) lar baxtimizga normal bo`lib chiqdi. Har 20-25 yilda 
aholining ikki marta ko`payishi insoniyatni to`la qashshoqlikka mahkum etishi 
kerak edi. 
Maltus "doktrinasi" avvalo metodologik jihatdan xato edi, chunki hech 
qanday isbotsiz tabiat qonunlari jamiyat hayotida qo`llaniladi, vaholanki 
insonlar o`simlik va hayvonot dunyosidan farqli o`laroq faqat iste'mol 
qilmaydilar, balki o`zlari ishlab chiqaradilar va tirikchilik vositasini 
ko`paytirish imkoniyatlariga egadirlar. Shuni eslab o`tish joizki, o`z davrida 
Petti va Smit mamlakat boyligining asosi unumli mehnat bilan shug`ullanuvchi 
aholi ekanligini isbotlab berganlar. Maltus klassiklarning bu fikrini inkor etadi. 
Undan tashqari, Maltus o`zi ochgan qonunni abadiy deb e'lon qiladi. Aslida esa 
kapitalizm davrida ortiqcha ishchi kuchi hisobiga aholining nisbiy ortiqchaligi 
yuzaga keladi, bu yerda aholining nisbiy ortiqchaligi aholining absolut 
ortiqchaligi deb ko`rsatilgan. 
Maltus progressiyalari esa statistik va amaliy (faktik) materiallarni 
ochiqdan-ochiq soxtalashtirishdir (falsifikatsiya). Unda berilgan ma'lumotlar 
AQSHning XVI-XVIII asrlardagi aholi o`sishiga nisbat sifatida keltiriladi, bu 
mamlakat aholisining asosan Yevropa aholisining emmigratsiyasi hisobiga 
ko`payganligi haqidagi "arzimas" fakt esa hisobga olinmagan (tabiiy o`sish bor, 
emmigratsiya bor). 
Maltus o`z fikrini "isbotlash" uchun "tuproq unumdorligining pasayib 
borishi" nazariyasidan foydalanadi. Bu nazariyaga ko`ra, yerga sarflangan 
qo`shimcha kapital go`yoki mahsulotni proporsional tarzda ko`paytirishga 
imkon bermas emish, binobarin odamlar o`zlarini oziq-ovqat va boshqa 
tovarlarga bo`lgan ehtiyojlarini qondiradigan mahsulotlarni to`la hajmda 
yetishtira olmaydilar. Shu tariqa mahsulotlarning yetishmasligi tabiatning 
tabiiy-biologik qonunlari bilan izohlab beriladi. Bu "qonun"da jon bor albatta, 
masalan bir gektar yer bilan dunyoni boqib bo`lmaydi, lekin ilmiy-texnika 
taraqqiyoti tufayli ko`pgina davlatlar yerdan nihoyatda unumli foydalanib oziq-
ovqat va boshqa muammolarni hal etmoqdalar. Demak, bu "qonun" ham 

---

177 
nazariya, ham amaliyot tomonidan inkor qilinadi. Bunga "ko`k inqilob"ni misol 
keltirish mumkin. 
"Ko`k inqilob" 1960 yillarning oxirida paydo bo`ldi, u qishloq 
xo`jaligida 
ilmiy-texnika 
taraqqiyotini 
qo`llash 
yo`li 
bilan 
uning 
mahsuldorligini oshirishni anglatadi. Bu jarayon 1950 yillarning o`rtalarida 
donning yuqori hosilli gibrid navlari kashf qilinishi bilan bog`liq. 
Bir qancha mamlakatlar "ko`k inqilob"dan foydalanib ancha katta 
yutuqlarni qo`lga kiritdilar. Masalan, Hindiston 70 yillarning oxiri va 80 
yillarning boshida o`zini o`zi don bilan ta'min-lashga erishdi. Bu yerda 1976 
yilda 120 million tonna don olindi, bu 1950 yilga nisbatan 2.5 marta ko`pdir, 
1989 yilda esa 200 million tonnaga yaqin don olindi, shundan 165 million 
tonnasi guruch va bug`doydir. 
Filippinda 1965-89 yillarda sholi hosildorligi bir necha marta, ya'ni 1.7 
mln tonnadan 9.5 mln tonnaga o`sgan bo`lsa, Indoneziyada bu ko`rsatkich 
gektariga 18.1 sentnerdan 42.3 tsentnerga o`sdi. XXR da yiliga 430-465 mln 
tonna don olinishi natijasida bu yerda 1 mlrd 250 mln kishilik aholi uchun oziq-
ovqat muammosi asosan hal etilgan. 
qiymat va daromad nazariyasi. 
Maltus iqtisodiyotning bir qancha boshqa masalalari bo`yicha ham o`z 
fikrlarini beradi, uning ayniqsa qiymat, daromad, foyda va realizatsiya bo`yicha 
g`oyalari diqqatga sazovordir. Maltus bu masalalarni hal etishda D.Rikardoning 
g`oyalariga qarshi chiqdi va bunda A.Smitdan foydalandi. Uningcha tovarning 
qiymati shu tovarni sotib olishga ketgan mehnat bilan aniqlanadi. Maltus 
g`oyasining "yangiligi" shu "qimmat o`lchovi"ni izohlashdir. Smitning fikricha, 
tovarni sotib olish uchun sarflangan mehnat, uni ishlab chiqarishga ketgan 
mehnatga tengdir. Maltusning fikricha, tovarlardagi mehnat miqdori uni ishlab 
chiqarishga ketgan harajatlardan iborat bo`lib, bu ko`rsatkich tirik va jonsiz 
mehnat plus avanslangan kapitalga foydadan jamlanadi. Bunda qiymatning 
hosil bo`lishi ishlab chiqarish sohasidan muomala sohasiga ko`chiriladi, 
iste'mol qiymati esa almashuv qiymati bilan qorishtirib yuboriladi. Maltus 
tovarning qiymatini ishlab chiqarish xarajatlaridangina iborat deb ko`rsatadi va 
xaridor tovar sotuvchiga ish haqidan tashqari foydani ham to`lashi kerak, deb 
o`ylaydi, foyda tovarning qiymatiga nominal qo`shimcha, deb hisoblanadi. 
Foyda mehnatdan ajratib qo`yiladi, ya'ni kapitalistning foydasi qo`shimcha 
emas, balki tovarni o`z qiymatidan ortiqqa sotish tufayli paydo bo`ladi, 
noekvivalent ayirboshlashning mavjudligi isbotlanadi. Shunday qilib, aslida 
merkantilizm g`oyalariga qaytish ro`y beradi, qiymatning hosil bo`lishida 
mehnatning roli ikkinchi darajali qilib ko`rsatiladi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari konsepsiyasidan realizatsiya nazariyasi 
(takror ishlab chiqarish) ham kelib chiqadi va unda jamiyatda yer egaligi, 
ruhoniy, chinovnik, soldat va boshqa shaxslarning mavjudligi oqlanadi. Aslini 

---

178 
olganda bunda inqirozlar muammosi izohlanib, "uchinchi shaxslar" nazariyasi 
yuzaga keladi, undan shuni tushunish mumkinki, kapitalist va ishchilar ishlab 
chiqarilgan hamma tovarlarni sotib olishga qodir emaslar, chunki qiymatning 
ta'rifiga ko`ra jami ish haqi ishlab chiqarilgan barcha mahsulotning qiymatidan 
foyda miqdoriga kamdir. Bu holatdan chiqish yo`li jamiyatda ishlab 
chiqarmaydigan sinflar, ya'ni "uchinchi shaxslar"ning borligidir, ortiqcha 
mahsulotlar ular tomonidan sotib olinadi. Maltus yetarli talabni qondirish uchun 
yer aristokratiyasini ulug`laydi, yuqori renta, soliq va boshqa yig`imlarni 
oqlaydi. 
Ishlab chiqarishni kengaytirish chegaralari mavjud emas, deydi 
T.Maltus. ortiqcha ishlab chiqarish (inqirozlar) to`g`risida fikr yuritib, bu 
jarayon umumiy bo`lishi, yoki iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida permanent 
(uzluksiz) yoki vaqtincha bo`lishi mumkinligi aytiladi. Oxir-oqibat shuni aytish 
mumkinki, D.Rikardo va boshqa klassik maktab vakillaridan farqli ravishda, T 
Maltus bo`yicha nafaqat xususiy, balki umumiy inqirozlar bo`lishi bashorat 
qilinadi (bu tarixan isbotlandi). Ammo, barcha inqirozlar vaqtincha bo`lib, ular 
o`tkinchi deb qaraladi. 
Maltus "Nufuz nazariyasi"ga ko`ra, ishchilarning sonini kamaytirishni 
taklif etgan bo`lsa, ishlamay yeydiganlarning sonini oshirishni jamiyat uchun 
foydali deb hisoblaydi. 
Bu g`oyalar aslida Sismondiga tegishli ekanligi keyingi boblarda 
izohlangan. Faqat Sismondi kapitalizmdan voz kechish va mayda ishlab 
chiqarishni rivojlantirishni taklif etgan bo`lsa, Maltus kapitalizmdan voz 
kechmagan holda, avvalo yirik yer egalari va ruhoniylar manfaatini ta'minlashni 
qo`llaydi. 
Maltus g`oyalaridagi bu ilmiy chalkashliklarga qaramasdan, unda bir 
qancha ijobiy fikrlar mavjud. Hozirgi davrda rivojlanayotgan mamlakatlardagi 
og`ir ahvolni tushuntirishda bu olimning qarashlari to`g`ri keladi. Ayniqsa, 
Koreya Respublikasi rivoji xarakterlidir. Agar bu yerda 1950-60 yillarda 
aholining o`sishi yiliga 3 foizni tashkil etgan paytda iqtisodiy rvojlanish past 
bo`lgan bo`lsa, 90 yillarda aholining o`sishi 1 foizga tushgan paytga kelib 
iqtisodiy o`sish keskin oshdi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida ham aholining 
o`sishi katta bo`lib, iqtisodiy rivojlanish muammo-larini hal etishda bu 
olimning ba'zi g`oyalaridan foydalanish yaxshi samara beradi. 
Maltusning "Nufuz nazariyasi" XIX asrda juda keng tarqaldi va 
mashhur bo`lib ketdi. Hozirgi davrda ham yangi zamonaviy maltuschilar 
G.Butul, N.Chemberlen, P.Erlix, U.Fogtlar Maltusning "ikki progressiya" 
to`g`risidagi dastlabki qarashlarini biroz o`zgartirib, "aholining qarib borishi", 
"aholining eng maqbul miqdori", "qimmatli" va "arzon" kishilar kabi turli-
tuman g`oyalarini ilgari surmoqdalar. Bu konsepsiyalarda ilmiy-texnika 
taraqqiyotining oqibatlari, atrof-muhitni muhofaza qilish bahonasi bilan, Yer 

---

179 
kurrasida "ortiqcha" odamlar ko`payib ketdi, deb ularning sonini turli yo`llar 
bilan kamaytirish rejalari taklif qilindi. 
XXI asr boshida planetamizda 6 mlrd dan ortiq aholi istikomat qilmoqda 
(1945 yilda aholi soni 2.5 mlrd edi) va bu ko`rsatkich tobora ortib bormoqda. 
Eng muhim va ayanchli tomoni shundaki, kam rivojlangan va qoloq davlatlarda 
bu o`sish tez bo`lib, aholining 75 foizi shu davlatlarga to`g`ri keladi. Shuning 
uchun demografiya muammosi hozirda ham nihoyatda dolzarbdir. Bugungi 
kunda bu muammoni hal qilish maqsadida hatto oilani rejalashtirish chora-
tadbirlari taklif qilinmoqda.