Iqtisodiy ta'limotlar

Asosiy tushuncha va iboralar 
Neoklassika; A. Marshall; "Ekonomiks"; baho, talab, taklif; talab 
elastikligi; "Marshall xochi"; "iste'mol ortiqchaligi"; "reprezentativ firma"; 
J.B.Klark; "chegaraviy naflik"; "eng yuqori unumdorlik"; statika va 
dinamika; V.Pareto; "befarqlik egri chiziqlari"; "Pareto optimumi". 
Nazorat va mulohaza uchun savollar 
1. A.Marshall bo`yicha bozor bahosi nima? 
2. Baho, talab va taklif o`rtasidagi bog`lanish qanday?
3. Taklif elastikligi deganda nima tushuniladi? 
4. "Marshall hochi"ning mazmunini izohlab bering? 
5. Ishlab chiqarish hajmlari o`sishi va nisbiy ishlab chiqarish xa-
rajatlari o`rtasidagi bog`lanish nima? 
6. Doimiy va o`zgaruvchi xarajatlarni izohlang. 
7. J.B.Klarkning statik va dinamik iqtisodiyot to`g`risidagi 
g`oyalari nimani anglatadi? 
8. "Eng yuqori unumdorlik qonuni"ning asosiy xususiyatlari. 
9. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi 
mohiyati nimadan iborat? 
10. Naflikni maksimum qilish uchun nima asos qilib olingan? 
11. V.Paretoning "befarqlik egri chiziqlari" nimani bildiradi? 
12. Pareto optimumini izohlang. 
Bir kun urush bo`lgan yerdan, qirq kun baraka ko`tariladi.
Maqol. 

---

306 
 
16-BOB. IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH 
KONSEPSIYALARI. IQTISODIY TA'LIMOTLARDAGI 
INSTITUTSIONAL YO`NALISH 
 
16.1. Institutsionalizmning asosiy xususiyatlari 
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo`lib o`tgan aniq 
ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar tufayli jahondagi mamlakatlarning salohiyo-
ti keskin o`zgardi, ilgari ilg`or bo`lgan davlatlar 2-o`rinlarga (Angliya, 
Fransiya), nisbatan qoloq bo`lgan davlatlar esa 1-o`rinlarga chiqib olishdi 
(AQSH, Germaniya). Xuddi shu davrda yetakchi mamlakatlarda erkin 
raqobatga asoslangan iqtisodiyotdan ko`pincha monopolistik (mono-bir) 
iqtisodiyotga o`tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi monopol foyda 
olishga imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta'sir qila boshladi. 
Shu sababli antimonopol choralar qo`llash g`oyasi ilgari surildi, bu birinchi 
AQSHda ro`y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha davlatlar bunday 
chorani qo`llaydilar. 
Antitrest siyosati yo`li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazorat-
ning turlicha metod (usul)lari Kullanila boshlandi. Ana shu usullarning 
nazariy asoslari yuzaga keldi va hozirda ham mavjud. 
Iqtisodiy ta'limotlardagi institutsionalizm yo`nalishi AQSHda XX 
asrning 20-30 yillarida keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asrning 
ohirlarida vujudga kelgan (T.Veblennning 1899y. chiqqan "Bekorchi 
sinflar nazariyasi" asari bilan bog`liq). Bu yo`nalish nomi lotincha "insti-
tuto" - urf-odat, ko`rsatma, muassasa so`zidan olingan va kapitalizmning 
imperializm bosqichiga o`tishi bilan bog`liq ravishda ro`y berdi (sanoat va 
moliya monopoliyalari, korxonalarning yiriklashuvi va boshqalar), chunki 
bu davr rivojlanishi erkin raqobatga asoslangan avvalgi davr ta'limotlari bi-
lan izohlash mumkin bo`lmay qoldi. 
Bu ta'limot yo`nalishi vakillarining fikricha, institutlar jamiyat 
rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi bo`lib xizmat qiladilar. Bu 
tushuncha tagida ijtimoiy xodisalar, masalan, oila, davlat, monopoliya, ka-
saba uyushmalari va boshqa muassasalar yotadi, ya'ni jamoat ruhining 
namoyon bo`lishi, yurish-turish va o`ylash usulini xalqning ma'lum 
guruhlari uchun odatiy, an'anaviy, shuningdek huquqiy, axloqiy va boshqa 
ko`rinishlarini o`z ichiga oladi. Bu yo`nalish mafkurachilarining fikricha, 
iqtisodiy kategoriyalar bo`lgan xususiy mulk, soliq, pul, kredit, foyda, sav-
do va boshqalar jamiyat ruhining paydo bo`lishi shaklidir. Demak, ular 

---

307 
obyektiv iqtisodiy qonunlaning mavjudligini to`la tan olmaydilar va jamoat 
ruhiyatining evolutsiyasini tahlil etadilar.
Institutsionalizm ma'lum ma'noda neoklassik yo`nalishga muxolifd-
ir. 
Neoklassiklar bozor iqtisodiyotini o`zini-o`zi boshqara oladigan 
(A.Smit fikri) sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institutsionalizm 
tarafdorlari iqtisodiyot rivojlinishining harakatlantiruvchi kuchlari moddiy 
omillar bilan birga tarixiy kontekstda qaraladigan ma'naviy, axloqiy, 
huquqiy va boshqa omillarga ham bog`liqdir deb o`ylaydilar. 
Demak, bu yangi yo`nalishning tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiy-
iqtisodiy, shu bilan birga noiqtisodiy muammolarni tahlil etish ilgari suri-
ladi. Shu bilan birga, tadqiqot obyektlari, ya'ni institutlar birinchi yoki 
ikkinchi darajali deb Karalmaydi va bir-biriga qarama-qarshi qo`yilmaydi. 
Bu yo`nalishning tadqiqot usulida ayrim olimlar fikricha Germani-
yada vujudga kelgan tarixiy maktabga katta o`xshashlik bor. 
Tarixiy va ijtimoiy muxit omillarining hisobga olinishi tarixiy mak-
tab bilan yaqinlikni anglatsa ham, ammo to`la yakdillik yo`q. Yangi 
yo`nalish neoklassiklarning marjinalizm g`oyalariga asoslangan matematik 
va ekonometrik prinsiplarini keng qo`llaydilar. 
Institutsionalizmga xos bo`lgan uslubiy xususiyatlar quyidagilardir: 
1) neoklassikaga xos abstraksiyaning yuqori darajasi va ayniqsa 
baho nazariyasining ortodoksal statik xarakteridan qoniqmaslik; 
2) iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integratsiyaga 
intilish yoki fanlararo yondoshuv ustuvorligiga ishonch; 
3) klassik va neoklassik nazariyalarda empirizm (tajribaga suyan-
ish) yetishmasligidan norozilik, chuqur miqdoriy tadqiqotlar o`tkazishga 
chorlash.
Bu yo`nalishning vujudga kelish, shakllanishi va evolutsiyasining 
ma'lum tarixi bor. Uning mafkurachilari T.Veblen, J.Kommons, U.Mitchell 
asarlarida iqtisodiy sikl va inqirozlar tarixi bo`yicha faktik materiallar jam-
langan. Bu olimlar jamiyat a'zolari uchun xos bo`lgan urf-odat, an'ana, 
odob-ahloq, instinktlarni o`rganish bilan shug`ullanadilar. Ularda nazariy 
tadqiqotdan ko`ra, yozib borish, qayd etish uslubi ortiqroqdir. 
Institutsionalizm evolutsiyasi (rivoji)ni uch davrga bo`lish mumkin: 
1. 20-30 yillarda institutsionalizmning keng tarqalishi. Bu davrning 
bosh mafkurachisi T.Veblendir (1857-1920), uni J.R.Kommons (1862-
1945), U.Mitchell (1874-1948), J.Gobson (1858-1940), U.Gamiltonlar faol 
himoya qildilar. 

---

308 
2. Urushdan keyingi kechki institutsionalizm. Bu davr mafkurachi-
lari iqtisodiyotdagi qarama-qarshiliklarni izohlab berish bilan birga 
F.Ruzvelt tomonidan ilgari surilgan "Yangi kurs" islohotlarini amalga 
oshirish bo`yicha tavsiyanomalarni ham ilgari surdilar. Ular demografiya 
va antropologiyani o`rgandilar, ishchilar harakatining kasaba uyushmalari 
nazariyalarini ishlab chiqdilar. 50 yillarda J.M.Klark "Iqtisodiy institutlar 
va insonlar farovonligi", A.Berli "Mulksiz hokimiyat" va "XX asr kapital-
istik inqilobi" kitoblarini chop etdilar, G.Minz o`zining maqolalarida 
aksionerlar soni ortishi, kapital mulkning kapital funksiyadan ajralish ja-
rayonini qayd etdi. 
3. 60-70 yillarda ijtimoiy-institutsional yo`nalish, ya'ni neoinstitut-
sionalizm paydo bo`ldi. 60-yillardagi institutsiona-lizm asoslari amerikalik 
nazariyotchi A.Lou va shvetsiyalik iqtisodchi G.Myurdal tomonidan ishlab 
chiqildi. Hozirgi davrdagi ijtimoiy-institutsional yo`nalish ta'limoti 
J.K.Gelbreyt va R.Xeylbronerlar tomonidan davom ettirilgan. 
Bu yo`nalish g`oyalari "iqtisodiy o`sish omillari nazariyasi"ning 
mafkurachisi U.Rostou, so`l keynschilik yo`nalish (o`sish nazariyasi) 
tarafdorlari hamda Joan Robinson asarlarida ham o`z aksini topgan. 
Amerikalik institutsionalizm vakillari iqtisodiy jarayonlar asosining 
umumiy tushunchasiga ega emaslar. Masalan, Veblen iqtisodiy jarayon-
larni ruhshunoslik, biologiya va antropologiya bilan bog`langan deb 
hisoblasa, Kommons - ruhshunoslik va huquqni, Mitchell - antropologiya 
va matematik hisob-kitoblarni ustun qo`yadi. 
Amerikalik neoinstitutsionalizm nazariyotchilari iqtisodiy jarayon-
larni 
industriya 
rivoji 
va 
texnokratiya 
rolining 
o`sishi 
bilan 
bog`lamoqdalar, shuningdek bu jarayonlarning borishini tushuntirishda 
jamiyat ijtimoiy hayotiga asoslanmoqdalar. Bunday xilma-xillik tufayli 
ijtimoiy-institutsional yo`nalish ichida turli oqim va maktablar vujudga 
keldi. 
Institutsionalizmdagi ana shunday uchta asosiy: 
1. Ijtimoiy-psixologik; 
2. Ijtimoiy-huquqiy; 
3. Empirik yoki konyunktur-statistik oqimni ajratish mumkin. Le-
kin, shu bilan birga, barcha yo`nalishlar uchun xos bo`lgan umumiylik ham 
mavjud. Ularning barchasi ozmi-ko`pmi burjua jamiyatini axloqiy-
psixologik jihatdan tanqid ostiga oladilar, iqtisodiyot fanida reformistik 
yo`lni oqlaydilar va bu oqim olimlari burjua jamiyatini mutlaq maqtashdan 
chetlangandirlar. 

---

309 
Bu yo`nalish g`oyalariga baho berib, g`arb iqtisodchilari institut-
sionalizmni "Formalizmga qarshi g`alayon" deb qaramoqdalar, uni klassik 
iqtisodiy maktabga qarama-qarshi qo`ymoqdalar. Bu yo`nalishning paydo 
bo`lishi va avvalgilaridan farq qilishi vaqt va sharoit taqozosi tufaylidir, 
chunki kapitalizm avvalgi davrdagidan keskin o`zgardi, davlat va jamoat 
tashkilotlari, ayniqsa, kasaba uyushmalarining roli ortib ketdi. Ularni 
hisobga olmaslikning iloji yo`q edi. 
Ikkinchi tomondan bu yo`nalishning "norozilik kayfiyati" "eng 
yuqori naf nazariyasi"ga ham qarshi qaratilgan edi. Agar bu nazariya 
mikroiqtisodiy tahlil bilan shug`ullansa, institutsionalizm makroiqtisodiy 
tahlilni amalga oshiradi. "Yuqori naf" vakillari jamiyat asosiy iqtisodiy 
subyekti sifatida Robinzon (alohida individ)ni tanlashsa, institutsionalizm 
mafkurachilari kollektiv - jamoa "psixologiyasi"ni birinchi o`ringa 
qo`yadilar. Ular "yuqori naf" nazariyasiga qarshi chiqib, jamiyatning 
stixiyali rivoji o`rniga ishlab chiqarishni boshqarishda ijtimoiy tadbirlar 
qo`llashni afzal ko`rdilar. 
Boshqa maktablardan farqli ravishda, institutsionalizm iqtisodiy 
hayotning ba'zi ijtimoiy tomonlarini tanqidiy o`rganishni asos qilib oldi, 
ammo davlat monopolistik kapitalizmi tizimini qo`llab-quvvatladi. 
Ularning g`oyalarida "Ijtimoiy nazorat"ni himoya qilish orqali 
yangi sharoitda iqtisodiyotni tartiblashni tashkil etishni lozim deb 
ko`rsatiladi. Ayniqsa, bu sharoitda huquqiy masalalarni rivojlantirish 
muammosi dolzarb qilib qo`yildi. Ular "erkin sohibkorlik" va marjinaliz-
mga qarshi chiqib, iqtisodiyotda avtomatik barqarorlik mexanizmi borligini 
inkor etdilar va iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy tahlil qilishning tarafdorlari 
edilar. Keynsdan ancha avvalroq ular davlat iqtisodiyotga faol aralashishi 
kerak, degan fikrni ilgari surdilar. 
Endi shu yo`nalish tarafdorlarining ayrim g`oyalari bilan tanishib 
chiqamiz. 
Ijtimoiy-psixologik institutsionalizmning asoschisi Torsteyn Veb-
len va uning tarafdorlari iqtisodiy jarayonlarga psixologik jihatdan yon-
dashib, iqtisodiy rivojlanishning psixologik nazariyasini yaratishga in-
tildilar. Veblenning asosiy asarlari "Bekorchi sinflar nazariyasi" (1899), 
"Mohirlik instinkti" (1914), "Fanning hozirgi sivilizatsiyadagi o`rni va 
boshqa ocherklar" (1919), "Muhandislar va baho tizimi" (1921) va "Zamo-
naviy o`zgaruvchi tizimlar to`g`risidagi ocherklar" (1934) kitoblarida jam-
langan. U keng sotsiologik tadqiqotlar olib borish asosida unga zamondosh 
bo`lgan jamiyatni juda qattiq tanqid ostiga oldi. Kapitalizm illatlari mavjud 
xususiy mulk bilan tushuntiriladi (sotsialistik yo`nalishni eslang). Xususiy 

---

310 
mulkning tanqid qilinishi albatta burjuaziya mafkurachilarini ham tash-
vishga soldi. Uningcha, xususiy mulk, ayniqsa rantye (absenteistik mulk) 
borligi tufayli aholining ma'lum bir qismi parazitik hayot kechiradi. Shu 
tufayli kapitalizmning harakatlantiruvchi kuchi buzilib boradi, ayniydi. 
Veblen marksist bo`lmagan, ammo kapitalizm tuzumining yaramasligini 
tan olgan, u hatto birinchi paytlarda 1917 yildagi oktabr inqilobini qutlag-
an, uni mavjud tuzumni o`zgartirish kerak, degan fikrning tasdigi deb 
o`ylagan. Amalda esa u kapitalizmni "texnokratik" jamiyatda islohotlar 
yo`li bilan "yaxshilash" usulini taklif etadi. Bu g`oyalar marksizmga zid 
fikrlardir.