Iqtisodiyot faoliyat yurtishining normalar tizimining shakllanishi

6.3. Xufiyona bozor institutsional tizim sifatida

Xufiyona sektor bilan bog‘liq eng katta xavf-xatar bozor iqtisodiyoti normasidan keskin farqlanuvchi xatti-harakatlar va bitimlar tuzishning alohida normalari shakllanishidir. Xufiyona normalar asosida ularning amal qilishi hududiy jihatdan va / yoki shaxslarning ma'lum doirasi tomonidan chegaralangan ijtimoiy mexanizmlar yotadi - qonunga bo‘ysunish normalarining mavjud emasligi, norlarning ijtimoiy mansubligidan qat'i nazar barcha iqtisodiy sub'ektlarga amal qilishiga imkon bermaydi.

Xufiyona normalarning yozilmagan va yakka hol xususiyati tufayli xufiyona bitimlar tuzish uchun barchaga mos keladigan o‘yin qoidalarini ifodalab bo‘lmasa-da, xufiyona iqtisodiyot «konstitusiyasi»ning asosiy unsurlarini aniqlash mumkin. Ilmiy manbalarda bunga misol tariqasida iqtisodchilar va sosiologlar tomonidan yaxshi o‘rganib chiqilgan Italiya, Sisiliya, Kalabriya va boshqa rivojlangan xufiyona sektorga ega mamlakatlar keltirilgan.
Davlatning (dastlab Ispaniya, so‘ngra Italiya davlatining) kam ishtiroki va uning mahalliy aholining turmushi va mulkchilik huquqlarini himoyalashni ta'minlashga layoqatsizligi Italiya janubi tarixiy rivojlanishining muhim omillari bo‘lgan. Davlat ushbu mintaqalarning uzoqda joylashganligi va o‘zi olib boradigan «bo‘lib ol va hokimiyat o‘rnat» siyosat tufayli ularning mavjudligi haqida shunchaki unutib qo‘ydi. Shuning uchun, ayniqsa feodal huquqning bekor qilinishi va mayda mulkdorlar sinfining shakllanishi munosabati bilan mulkchilik huquqlarini tafsirlash va shartnomalar bajarilishini ta'minlashning davlatning aralashuviga muqobil mexanizmlari talab etildi.
Mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoyalash bo‘yicha davlatga muqobil institut sifatida mafiya haqida dastlabki tilga olinishi feodalizmdan mayda va o‘rta yer mulkchiligiga o‘tishning aynan shu pallasiga taalluqli. «Mafiya» atamasi odatda turli ma'nolarda va turli xildagi hodisalarni yoritish uchun qo‘llaniladi. Iqtisodiy tahlilda ushbu atamadan asosan bitimlarni tuzishda amalga oshiriladigan xatti-harakatning alohida me'yorlari va namunalarini belgilash uchun foydalaniladi. Ya'ni mafiya rasmiy tashkilot bo‘lmasa-da, xatti-harakat va hukmdorlik munosabatlarining alohida xili hisoblanadi. Boshqacha aytganda, mafiya institut sifatida shaxslarga iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalardagi faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini beruvchi o‘yin qoidalarining yig‘indisidir.
Birinchi me'yor «o‘yin normalar tizimi» o‘zaro hamkorlik maqsadlarini aniqlashga taalluqli, uni sha'n normasi sifatida ifodalash mumkin. Mafiyaning avjiga chiqqan klassik davri (1890-1970 yillar)da Italiya janubi aholisining asosiy maqsadi o‘zining foydaliligini oshirishdan emas, balki o‘z sha'ni va o‘z oilasining sha'nini saqlab qolishdan iborat bo‘lgan. Hatto o‘zini mafiya deb hisoblagan insonning o‘zini nomlashi – «sha'n odami» - uning faoliyati maqsadining an'anaviy xususiyatini tasdiqlagan.
Kelishuvlar nazariyasi atamasidan foydalangan holda, sha'n normasini an'anaviy kelishuv jumlasiga kiritish mumkin, chunki gap oilaning sha'ni va obro‘si haqida, birinchi galda, er-xotinning sha'ni haqida ketayapti. Sha'nning yo‘qotilishi ijtimoiy o‘zaro munosabatlar sohasidan chiqarilishga olib keladi – uni yo‘qotgan insonlar hatto alohida, qishloqlarning chekkalarida yashashadi va faqat o‘z muhiti doirasida muloqotda bo‘ladilar. Haqiqiy mafioz uchun hatto tijorat sohasidagi muvaffaqiyat ham mustaqil qadr-qimmat emas, balki sha'n belgisi sifatida ko‘rib chiqiladi.
Agar manfaat ko‘rish normasini oqilona harakat normasi to‘ldirsa, sha'nni himoya qilish va tasdiqlashning asosiy vositasi – «hasad raqobatchiligi», erkaklar ega bo‘lgan zulm o‘tkazish salohiyatini doimiy ravishda taqqoslash (ta'kidlash lozimki, mafiyaning madaniy sohasi – «machizm», ya'ni erkakka sig‘inish)dir. Shaxs tomonidan hamkorlar ehtiyojlarini qondirish orqali foydalilikni oshirishning bozor tamoyili (unga ko‘ra almashuvning barcha ishtirokchilari yutadi)dan farqli o‘laroq, hasad raqobatchiligida ikkita g‘olib bo‘lishi mumkin emas: faqat bitta g‘olib mavjud – qolganlar mag‘lublardir.
Kundalik turmushni tartibga soluvchi vosita sifatida zulm o‘tkazishdan foydalanish uchun ta'qiqlarning mavjud emasligi, zulm o‘tkazishni monopollashtirishga urinish iqtisodiy sohadagi mafiya vakillarining xatti-harakatlariga ham o‘z ta'sirini o‘tkazadi. Mafiya bilan bog‘liq tadbirkorda foyda olishga cheklashlar oshkora tadbirkornikiga nisbatan kam. Xufiyona tadbirkor zarur holatlarda zulm qo‘llanilishi bilan to‘xtab qolmaydi, oshkora tadbirkor esa zulm o‘tkazish uchun davlat monopoliyasi natijasida erkinlikning ushbu darajasidan mahrum etilgan. Shuning uchun mafiya bilan bog‘liq korxonalarning raqobat jihatdan ustunliklari raqobat natijasida emas, balki yakka (alohida) monopoliyani hosil qilish va raqobatni cheklash natijasida yuzaga keladi. Mafiya qoidalari bo‘yicha faoliyat yurituvchi bozor mukammal raqobat shartlaridan yiroqlashadi, bunday qoidalarning mavjud bo‘lishi iqtisodiy mexanizmlarning amal qilish tartibini o‘zgartiradi.
Navbatdagi norma – ishonch – an'anaviy xususiyatga ega, chunki u oila doirasida ajrimlashgan. Oila ishonch bo‘lmasa, boshlig‘ining sha'ni tushunchasi o‘z kuchini yo‘qotadi. Shu nuqtai nazardan ishonch an'anaviy tarzda oila turmushining asosiy tamoyillaridan birini aks ettiradi va uning tashqarisiga amal qilmaydi, demak u bozor normalari tizimida ko‘zda tutilganidek, oqilona harakatning sharti bo‘lishi mumkin emas. Mafiyaning asosiy tashkiliy birligi – sossa – 15-20 (ko‘pi bilan 70-80, kamida 7) kishidan iborat va oila-qarindoshchilik aloqalari asosida shakllanadigan guruhni o‘zida namoyon etadi. Sossa faoliyati doirasiga tushgan barcha shaxslar uning a'zolari bilan do‘stona munosabatlar orqali o‘zaro bog‘liq.
Oiladagi munosabatlarni qurish uchun foydalaniladigan ishonch mafiyaning iqtisodiy faoliyatini ham belgilab beradi. Mafiya bilan bog‘liq tadbirkorlarning raqobat jihatidan yana bir ustunligi ishonch asosida shartnoma munosabatlarini qurish hisoblanadi – mafiya shartnoma majburiyatlari bajarilishining eng yaxshi kafolati hisoblanadi. D.Gambettaning fikricha, mafiyani bozorning ishonchning «tabiiy» darajasi haddan ziyod past bo‘lgan va bitim tuzish imkonini bermaydigan sektorlarida va ana shunday mintaqalarda (Italiya Janubida bunday holat o‘rin tutadi) ishonchni tug‘dirish, reklama qilish va sotish bilan shug‘ullanuvchi alohida korxona sifatida namoyon etish mumkin.
Shuningdek, ishonch yuqori bo‘lmagan sharoitda amalga oshiriladigan oshkora tovarlar bilan istalgan xufiyona bitimlarga va ta'qiqlangan tovarlar (qurol, giyohvandlik moddalari) bilan istalgan bitimlarga ham e'tibor qaratiladi. Tovar sifatida ishonchning o‘ziga xos jihatini hisobga olgan holda, mafiya uni sotishni g‘ayrioddiy usul bilan, ya'ni oila-qarindoshchilik, do‘stona yoki mijozlik aloqalari sohasiga manfaatdor tadbirkorni aralashtirish orqali amalga oshiradi. Xususan, mafiyaning iqtisodiy faoliyatini yoritish uchun ko‘pincha mafiyaning oilaviy aloqalari asosida tashkil etiladigan «tarmoq» tushunchasidan foydalaniladi. Aynan o‘zgaruvchan sharoitlarga tez moslashuvchi tarmoqlar doirasida «o‘zlariniki» o‘rtasida yuqori ishonch salohiyatidan foydalanuvchi mafiyaning asosiy iqtisodiy faoliyati amalga oshiriladi.
Bitimlar bo‘yicha hamkorlarni «o‘ziniki» va «begona» toifasiga ajratish prinsipial jihatdan muhim, bu yerda gap ikkita standart, ikki xil xatti-harakat haqida boradi. «O‘ziniki» doirasida sha'n va obro‘ga birgalikdagi sa'y-harakatlar orqali erishiladi va himoya qilinadi, munosabatlar ishonch asosida quriladi. «O‘ziniki» va «begona» o‘rtasida «hasadguylik raqobatchiligi» bo‘lishi muqarrar, ishonch esa dushmanlik va zulmga o‘z o‘rnini bo‘shatib beradi. Xatti-harakatning ikki yoqlama standarti mantig‘iga yana bir muhim norma – mahfiylik kiritiladi. Ushbu norma tashqi olam bilan, ayniqsa, davlat vakillari bilan munosabatlarda to‘liq yopiqlikni belgilab beradi, uning teskari tomoni sifatida to‘liq ochiqlik va oila a'zolaridan faqat haqiqatni gapirishni talab etish ishtirok etadi. Haqiqiy mafiozlar hamma vaqt jim turadilar.