Iqtisodiyot kafedrasi iqtisodiy ta’limotlar tarixi

A) Ko’hna Bobil iqtisodiy fikrlari
Qadimgi SHarqda ancha rivojlangan davlatlardan biri Bobil bo’lgan. Unda xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlari nisbatan tez rivojlana boshladi. Jamiyatdagi kishilar borgan sari ko’proq tovar ayirboshlashga jalb qilinardi. Ularning ba’zilari sudxo’rlar to’riga ilinib, xonavayron bo’ldi va qullarga aylandi. To’la huquqli bo’lmagan (qaram) kishilar qatlamining ancha ko’payib borishi vujudga kela boshladi. Harbiylar va soliq to’lovchilardan ajralib qolishga olib keluvchi bunday jarayon davlatni zaiflashtirgan. Jamiatdagi erkin kishilarni sudxo’rlardan himoya qilish maqsadida (ularning mulkini himoya qilish, savdo, ijara va boshqa shartlarini qonuniy ravishda rasmiylashtirish) xususiy, huquqiy munosabatlarni davlat tartiblashi zarurligi kuchaydi. Davlat bu vazifalarni qonunchilik yo’li bilan hal qilishga uringan. Bu borada iqtisodiy fikrlar nuqtai nazardan Eshnunn podshohi qonunlari (er. avv. XX-XIX asr.) va Xammurapi qonunlari (er. avv. XVIII asr.) ancha diqqatga sazovor.
Eshnunn qonunlari matni asosiy mahsulotlarga qat’iy baho o’rnatishdan boshlanadi: «1 gur (o’lchov birligi, ba’zi ma’lumotlarda 300, ba’zilarda esa – 252,6 l. teng) arpa (sotilishi kerak) 1 tsikl (8,4g) kumushga… 3 ka (1 ka 0,84 l. teng) birinchi sortli yog’ (sotilishi kerak) 1 tsikl kumushga, 1 sut (5 l., ba’zi ma’lumotlarda – 8,4 l.) va 2 ka kunjut yog’i (sotilishi kerak) 1 tsikl kumushga...» va boshqalar ko’rsatilgan. Birinchi paragrafda arpa, yog’, teri, tuz, mis va boshqalarning kumushdagi narxi o’rnatilgan (mahsulotlar shunday miqdorda olinishi kerakkki, ularning qiymati 1 siklga teng bo’lsin); ikkinchi paragrafda har xil turdagi yog’ning arpadagi narxi ko’rsatilgan. Demak, asosiy umumekvivalent sifatida arpa bo’lgan. Buning ustiga ushbu ekvivalentlar o’rtasida qat’iy muvofiqlik o’rnatilgan. Birinchi navbatda arpaning kumushda ifodalangan narxining ko’rsatilishi tasodifiy emas. Qat’iy narxning o’rnatilishi qonun tuzuvchilarga yollanma va ijara haqi darajasini, jarima miqdorini, foiz normasini, tarbiya uchun to’lov va boshqalarni aniqlash imkonini beradi. Yillik foiz normasi kumushda 20 % va donda 33,3 % tashkil etgan. SHu narsani qayd qilib o’tish kerakki, qadimgi Misrda hatto keyingi davrlarda (X-VIII asr er. avv.) sudxo’rlik foiz normasi tez-tez 100 %gacha ko’tarilib turgan. Eski Bobildagi uncha ko’p bo’lmagan foiz normasi davlatning nafaqat mamlakat xo’jaligi hayotiga aralashuvidan dalolat beradi, balki tovar-pul munosabatlarining ancha rivojlanganligini ham aks ettiradi. Qadimgi Misr iqtisodiyoti Yaqin SHarqdagiga nisbatan ancha natural bo’lgan. Demak, podsho qonunlari tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida ijobiy rol o’ynagan.
Qadimgi Bobilda Xammurapi (er. avv. 1792-1750 y.) podsholik qilgan davrda tayyorlangan qonunlar to’plami ancha obro’ qozongan.U nafaqat bir qator qadimgi huquq normalarini qayta ishlab chiqqan, balki milodiydan avvalgi XVIII asrga qadar qadimgi Mesopotamiyada tarkib topgan sotsial-iqtisodiy munosabatlarni ham tartibga solishga harakat qilgan.
Qonun matni kirish qismdan, hozirgi tasniflash bo’yicha 282 moddani o’z ichiga olgan asosiy qismdan va xulosadan iborat. Unda xo’jalik hayotiga oid iqtisodiy fikrlar ham aks ettirilgan. SHu narsa diqqatga sazovorki, bir guruh moddalarda Bobil fuqarolarining mulkini himoya qilish, ijara, sudxo’rlik va ishga yollash savollari ko’rib chiqilgan.
Qonundagi asosiy narsa Bobil fuqarolarining mulkini himoya qilish yoki shunday sharoit yaratishdan iboratki, unda «kuchlilar kuchsizlarni surib chiqarmasinlar». Bunda asosiy e’tibor saroy, ibodatxona mulkini hamda Bobillik fuqarolar va davlat xizmatchilarining, birinchi navbatda harbiylarning mulkini himoya qilishga qaratilgan. Xammurapi qonunlariida ularning ulushi (erlari) sotilishi man etiladi. «Sipoh yoki soliq to’lovchiga tegishli bo’lgan dala, uy, bog’, - deyiladi qonunda, - kumushga sotilishi mumkin emas». Bundan tashqari, qonunda aytilishicha, o’z mamlakati tashqarisida qul sifatida sotib olingan Bobillik fuqarolar o’z vataniga qaytgach erkinlikka erishadi.
Qonunda sudxo’rlar zo’ravonligiga qarshi qaratilgan moddalar ham mavjud. Hosil kam bo’lgan paytlarda qarzlarni to’lash muddatini bir yilga cho’zishga ruxsat berilgan (qo’shimcha foiz to’lovisiz). Xammurapi qonunlarida sudxo’rlar o’z xolicha, qarzdorlarning ruxsatisiz qarz evaziga ularning hosilini tortib olishi man etilgan. Ular qat’iy ravishda puldagi (20%) va natural shakldagi (33 1/3 %) foiz normasini aniq belgilab bergan.
Xammurapi kodeksida tutqunlarga nisbatan yomon munosabatda bo’lgani uchun sudxo’rlarni hatto jazolash (shu jumladan qonuniy yo’l bilan ham) ko’zda tutilgan. Sudxo’rlikning keng rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi asosiy omillardan biri qarzdorlik uchun qullik muxlatining uch yil bilan cheklanishidir (to’rtinchi yili unga erkinlik berilishi lozim bo’lgan). Biroq sudxo’rlikka qarshi qonunchilikda izchillik bo’lmagan. Xususan, qarzdorni ozod etishda uni ishlab chiqarish yoki yashash vositalari bilan ta’minlash nazarda tutilmagan. Hech qanday vositasi bo’lmagach, ozod qilingan qarzdor yana qaytib sudxo’rga murojaat qilishga majbur bulgan.
Xammurapi qonunlarida yollanma munosabatlarni tartibga solishga katta e’tibor berilgan. Uning juda ko’p turdagi shakllari ko’rib chiqilgan bo’lib, hatto yollanma mehnat uchun to’lov miqdori ham aniq qilib ko’rsatib berilgan.
Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda, qishloq xo’jaligini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash, mehnatsiz daromad topishga qarshi kurashish bo’lgan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan yerga bo’lgan xususiy mulkchilik tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko’z olaytirgan, unga zarar yetkazganlar iqtisodiy jihatdan jazolangan.
SHunday qilib, eski Bobil podsholigi qonunlarida davlat tartiblashining va aholi iqtisodiy faoliyatini nazorat qilishning turli shakllari ko’zda tutilgan. Ular real iqtisodiy jarayonlarga, tovar-pul munosabatlarini rivojlanishiga, fuqarolar mulkini himoya qilishga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. SHu bilan birga bu qonunlar Osiyodagi boshqa mamlakatlarda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida katta rol o’ynaydi.