Iqtisodiyot” kafedrasi kurs ishi. Мавзу: Саноат корхоналарининг инвестицион фаолиятини оширишни иқтисодий механизми

Курс ишнинг илмий ва амалий аҳамияти. Кус иши мавзуси бўйича олиб борилган илмий изланишларнинг назарий ва амалий аҳамияти корхона саноатини, хусусан, инвестиция фаолияти соҳасида янада ривожлантириш бўйича ишлаб чиқилган асосий таклифлардан фойдаланиш имконияти билан белгиланади.
Курс ишининг тузилиши: мазкур курс иши кириш, асосий қисм, тўрт режа, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб жами ___ бетни ташкил этади.


1. САНОАТ КОРХОНАЛАРИНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТИНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ
1.1. Саноат корхоналарининг инвестиция фаолияти тушунчаси ва хусусиятлари
"Инвестиция" атамаси макроиқтисодчилар томонидан кенг қўлланилган, аммо улар бу тушунчага асосан ёрдамчи, иккинчи даражали аҳамият беришган. Ҳозирги кунда кенг қўлланиладиган ушбу концепциянинг пайдо бўлиши Ғарбнинг "инвестиция фаолияти" атамасини эркин талқин қилиш билан пайдо бўлди, бу инвестиция фаолиятини инвестиция фаолияти сифатида англатади. Яъни бу “инвестиция фаолияти” ушбу иборада калит сўз аниқ "фаолият", яъни фаолият, ҳаракатлар ва "инвестиция" ушбу фаолиятнинг моҳиятини, ҳаракатларини белгилайди.
Иқтисодий адабиётларда "инвестиция фаолияти" атамасидан фойдаланиш "инвестиция фаолияти", "инвестиция фаоллигининг ўсиши", "инвестиция фаолияти ҳажми", "инвестиция жараёни", "инвестиция (инвестиция) жараёнини (жараёнларини) фаоллаштириш" каби тушунчалар билан узвий боғлиқдир. Амалдаги қонунчиликдаги инвестиция фаолияти дэганда жисмоний ва юридик шахсларнинг тижорат ташкилотларининг устав капиталида иштирок этиш ёки тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган асосий воситаларни яратиш ёки кўпайтириш фаолияти тушунилади. Шу билан бирга, инвестициялар (лотинча "инвестио" дан, яъни мен кийинаман дэган маънони англатади) дэганда мулкнинг барча турлари (шахсий истеъмол учун мўлжалланган товарлардан ташқари), шу жумладан лизинг шартномаси тузилган пайтдан бошлаб лизинг буюмлари, шунингдек уларга бўлган ҳуқуқ тушунилади. Инвестор томонидан инвестиция қилинган юридик шахснинг устав капиталида ёки тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган асосий воситаларнинг кўпайишидир.
"Инвестиция-бу келажакда соф фойда яратиш ва олиш учун нвестицияларнинг умумий бошланғич миқдоридан ошиб кетадиган иқтисодий ресурсларнинг узоқ муддатли сармояси."
"Инвестициялар капитални сақлаш ва кўпайтириш учун маблағларни инвестициялардир. Инвестицияларга асосий, айланма маблағлар ва номоддий активлар киради."
"Инвестициялар-бу келажакдаги даромад ёки бошқа имтиёзларни олиш учун иқтисодий объектларга мулк ва интеллектуал қадриятлар кўринишидаги капитал қўйилмаларнинг барча турлари".
"Инвестициялар-бу узоқ муддатли капитал қўйилмалар (капитал қўйилмалар) кўринишидаги молиявий ресурслардан фойдаланиш"
Инвестицияларни турли йўллар билан кўриш мумкин: - қиймат оқими ва асосий воситалар кўринишидаги келажакдаги акция сифатида. Шунинг учун инвестицияларни ҳаракатлар (капитал қўйилмалари) ва уларнинг натижаси (фойда ёки ижобий ижтимоий таъсир) деб тушуниш мумкин.
Бизнинг фикримизча, кенг маънода инвестициялар дэганда корхоналарни ташкил этишга, асосий воситаларни янгилашга, мавжуд корхоналарни кенгайтириш, реконструкция қилиш ва техник қайта жиҳозлашга, кўчмас мулкни сотиб олишга, юридик ва жисмоний шахсларнинг пул маблағлари, мулкий ва интеллектуал қадриятлари тушунилиши керак. Ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш, шунингдек акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар ва активларни сотиб олиш, бунинг натижасида фойда (даромад) яратилади ёки ижтимоий самарага эришилади.
"Инвестиция" атамаси молиявий-иқтисодий таърифга эга. Молиявий таърифга кўра, инвестициялар-бу даромад олиш учун иқтисодий фаолиятга инвестиция қилинган барча турдаги активлар (маблағлар).
Иқтисодий таъриф қуйидагича шакллантирилган: инвестициялар-бу асосий капитални яратиш, кенгайтириш, реконструкция қилиш ва техник қайта жиҳозлаш харажатлари, шунингдек айланма маблағларнинг ўзаро боғлиқ бўлмаган ўзгариши. Ахир, захиралардаги ўзгаришлар асосан асосий капитал харажатлар ҳаракати билан изоҳланади.
Француз иқтисодиёт мактаби вакилларидан бири Анри Кулман инвестиция механизмига қараб қуйидагиларни аниқлайди:
- билвосита инвестициялар (нақд пул ёрдамида);
- тўғридан-тўғри инвестициялар (нақд пул ишлатмасдан) - бу ҳолда меҳнат маҳсулоти пул шаклини четлаб ўтиб, ишлаб чиқариш воситасига айланади;
- ўз-ўзини молиялаштириш - ўз пул капиталидан фойдаланиш.
Бизнинг фикримизча, бу тасниф жуда ибтидоий ва фақат бартер каби шакллар мавжуд бўлган ривожланмаган бозор иқтисодиётида қўлланилади.
Инвестицияларни қуйидаги мезонларга кўра ҳам таснифлаш мумкин
- компания учун янгилик даражаси;
- инновацияга асосланган концепциянинг табиати;
- инновацияларнинг интенсивлиги ва бошқалар.
Энг кенг тарқалган тасниф-бу инвестициялар реал ва молиявий бўлинади. Ҳақиқий капитални шакллантирадиган инвестициялар-бу мавжуд корхоналарни янги, реконструкция қилиш ёки техник қайта жиҳозлашга йўналтирилган инвестициялар.
Молиявий (портфел) инвестициялар - бу давлатнинг бошқа корхоналарнинг, инвестиция фондларининг акциялари ва қимматли қоғозларини сотиб олишга инвестициялар. Биринчи ҳолда, инвестор компания маблағларни инвестиция қилиш орқали ишлаб чиқариш капиталини, асосий ишлаб чиқариш объектларини ва уларнинг ишлаши учун зарур бўлган айланма маблағларни кўпайтиради. Иккинчи ҳолда, инвестор қимматли қоғозлар бўйича дивидендлар даромад олиш орқали молиявий капиталини оширади. Ғарбий иқтисодиёт мактаби ибтидоий иқтисодиётларда инвестицияларнинг асосий қисми реал инвестицияларга тегишли деб ҳисоблайди, замонавий юқори ривожланган мамлакатларда эса инвестицияларнинг аксарияти молиявий инвестициялар билан ифодаланади. Бироқ, айни пайтда, бу икки шакл бир-бирини тўлдиради, рақобатлашмайди.
Корхонанинг молиявий инвестициялари корхона томонидан молиявий активларни соф сотиб олишни, яъни молиявий даъволарни уларнинг камайишини камайтирмасдан сотиб олишни англатади. Улар маблағлар, моддий ва бошқа қимматбаҳо буюмларни банк депозитларига, облигацияларга, қимматли қоғозларга, акцияларга, мамлакат ҳудудида ва чет элда жойлашган бошқа юридик шахсларнинг устав капиталларига инвестиция қилиш шаклида амалга оширилади. Бунга дебиторлик қарзлари киради.
Молиявий бўлмаган активларга инвестициялар қуйидаги кўрсаткичларни ўз ичига олади:
- асосий воситаларга инвестициялар (бино ва иншоотлар; машина ва ускуналар; чорвачилик, кўчатлар; фойдали қазилмаларни қидириш; компютер ва дастурий таъминот; адабий ва бадиий асарларнинг асл нусхалари; янги маълумотлар, махсус билимлар, улардан ишлаб чиқаришда фойдаланиш бирликлар билан чекланган);
- бошқа ишлаб чиқарилган активларга инвестициялар;
- айланма маблағлар захираларини тўлдириш учун: ишлаб чиқариш захиралари, тугалланмаган ишлар, тайёр маҳсулотлар, қайта сотиш учун товарлар;
- қиймати бўйича;
- ишлаб чиқарилмаган моддий бойликларга инвестициялар (ер участкалари, ер қаъри участкалари, бошқа табиий ресурсларни сотиб олиш);
- ишлаб чиқарилмаган номоддий активларга инвестициялар (патентлар, лицензиялар, ер участкаларидан фойдаланиш ҳуқуқлари, табиий ресурслар, муаллифлик ҳуқуқлари, ташкилий харажатлар, товар белгилари, товар белгилари ва бошқалар.).
Эълон қилинган статистик ҳисоботларда асосий капиталга инвестициялар ҳажми каби муҳим кўрсаткичга ҳақли равишда алоҳида эътибор берилган. Асосий капитал қўйилмалар-бу капитал қурилиш, капитал таъмирлаш, машиналар, транспорт воситалари, ускуналар, мебел ва бошқаларга инвестициялар., шунингдек, асосий ва номоддий капиталга бошқа инвестициялардир.
Амалга оширилган инвестицияларнинг бутун мажмуасини 2 гуруҳга бўлиш мумкин: реновация ва асосий капитални тўплаш учун ишлатилади. Компенсация табиий қариш ва янада ривожланган ишлаб чиқариш воситаларидан рақобатнинг пайдо бўлиши (жисмоний ва маънавий бузилиш) билан боғлиқ бўлиб, асосий капиталнинг тўпланиши ишлаб чиқаришни кенгайтириш зарурати билан боғлиқ, яъни талабнинг ошиши ёки ушбу капитал томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотларга қониқарсиз талабнинг мавжудлигидир. Шу сабабли, инвестиция фаолиятининг мақсадларидан бири товарлар ва хизматларнинг содда ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқарилишини таъминлашдан иборат дэган хулосага келиш мумкин.
Ўз вазифаларини бажарадиган инвестициялар қуйидагилар учун асосдир:
- корхоналарнинг асосий ишлаб чиқариш фондларини тизимли янгилаш ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш сиёсатини амалга ошириш;
- илмий-техник тараққиётни жадаллаштириш ва маҳсулот сифатини яхшилаш;
- ижтимоий ишлаб чиқаришни таркибий қайта қуриш ва миллий иқтисодиётнинг барча тармоқларини мувозанатли ривожлантириш;
- саноатнинг зарур хомашё базасини яратиш;
- фуқаролик муҳандислиги, соғлиқни сақлаш, олий ва ўрта мактабларни ривожлантириш, шунингдек, бошқа ижтимоий муаммоларни ҳал этиш;
- ишсизлик муаммосини юмшатиш ёки ҳал қилиш;
- табиий муҳитни муҳофаза қилиш;
- давлатнинг мудофаа қобилиятини таъминлаш ва бошқа кўплаб муаммоларни ҳал қилиш.
Шундай қилиб, инвестициялар энг муҳим иқтисодий категория бўлиб, улар макро ва микро даражада, биринчи навбатда оддий ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш, таркибий ўзгаришлар ва ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш учун жуда масъулиятли рол ўйнайди.
Кўриб турганингиздек, инвестиция фаолиятига инвестиция фаолиятининг ўзига хос хусусияти сифатида маълум бир натижавий ролни бериш, уни таҳлил қилиш ва тадқиқ қилишнинг ўзи жуда тор кўринади ва кўпинча фақат асосий воситаларга инвестициялар ҳажми билан таққослаганда камаяди.
Аксарият иқтисодчилар ушбу атамани ўз асарларида ишлатиб, унга ҳеч қандай таъриф бермайдилар ва инвестиция фаолиятини акс эттиришда уни ўрнини босувчи сўз сифатида ишлатадилар. Айнан шу талқинда адабиётда инвестиция фаолияти кенг тарқалди. Шу сабабли, Б.Твисснинг инвестиция фаолияти инвестиция портфелининг динамикаси ва тузилишига қисқартирилганлиги ҳақидаги фикрига қўшилиш мумкин эмас. Бу фақат ушбу тоифанинг иқтисодий мазмунини акс эттирмайдиган ташқи белгидир. И.Роизман томонидан берилган инвестиция фаолиятининг таърифи ҳам тўлиқ эмас, бу инвестиция фаоллигини асосий воситаларга инвестицияларнинг ўзгариш тезлигига камайтиради. Ушбу ёндашув билан инвестиция фаолиятининг назарий ва услубий жиҳатлари кўзга ташланмайди. Юқоридагиларнинг таърифини тақдим этишга имкон беради, бу нафақат инвестицияларнинг иқтисодий мазмунига, балки уларнинг мақсадли йўналишини ҳам таъкидлайди;
-инвестицион фаолият-бу тадбиркорларнинг даромадни кўпайтириш мақсадида саноат ёки бошқа соҳаларни ривожлантиришга молиявий ресурсларни инвестиция қилиш қобилияти билан боғлиқ бўлган инвестиция жараёнининг кўламидир.
Инвестиция фаолиятининг кўрсаткичлари асосий воситаларга инвестиция киритган саноат корхоналарининг улуши бўлиши мумкин; инвестициялар ҳажми ва динамикаси; инвестициялар таркиби.
Инвестицион фаолият натижаларининг кўрсаткичлари: иқтисодий ўсиш, инновациялар; ускуналарни янгилаш; саноат ишлаб чиқариши таркибидаги ўзгаришлар; асосий воситаларга инвестициялар; фойда.
"Инвестицион фаолият" тушунчаси инвестиция фаолияти, инвестиция билан узвий боғлиқдир. Иқтисодиётда инвестиция соҳасига оид кўплаб умумий атамалар қўлланилади, хусусан, "инвестиция жараёни" атамаси кенг қўлланилади, бу инвестицияларнинг турли омиллар таъсири остида ҳаракатланишини ва биринчи навбатда репродуктив жараённи англатади.
Саноатни қайта қуриш ва қайта ташкил этиш, уни янги оғир ва ҳалокатли шароитларга мослаштириш мавжуд. Минимал даражага етганида (иқтисодчилар "пастки" дейишади), ишлаб чиқариш ҳажми (шунингдек, инвестиция талаби) аста-секин ўсишни бошлайди ва депрессия тикланиш босқичига айланади.
Янги истиқболли бозорлар аниқланмоқда, талаб ортиб бормоқда, узоқ муддатли инвестициялар ва улардан даромадларнинг ўсиши учун реал манбалар ва имкониятлар пайдо бўлмоқда. Қайта тиклаш босқичи ишлаб чиқариш ва бандлик даражаси кўтарила бошлаши, инқироздан олдинги даражага этиши, шундан сўнг иқтисодиёт кўтарилиши билан тавсифланади. Қайта тикланиш босқичининг асоси инвестиция жараёнининг тикланиши ҳисобланади.
Инвестицион фаолиятни моҳирона рағбатлантиришда давлатнинг роли жуда муҳимдир. Қайта тиклаш босқичида бандлик ва ЯИМ ўсиб бормоқда, ўртача нарх даражаси кўтарилмоқда ва ишбилармонлик фаоллигининг чўққисига эришилмоқди. Шундан сўнг, цикл ўзининг асосий хусусиятларида такрорланади.
Инвестиция сиёсати доимий бўлиши мумкин эмас, у иқтисодий циклнинг ҳар бир босқичида ўзгариб туради ва масалан, инқироз босқичида ва иқтисодий инқироздан тикланиш даврида сезиларли даражада фарқ қилади. Бизнинг фикримизча, у иқтисодий циклнинг барча босқичларида амалга оширилиши керак.
Давлат молиявий ва моддий бойликларни, мамлакатнинг ишлаб чиқариш салоҳиятини, иқтисодий ўсишнинг маълум суръатларини ривожлантириш мақсадларини кўзлаган ҳолда инвестиция жараёнининг ташкилотчиси ва асосий кўрсаткичи сифатида ҳаракат қилиши ва кафил ролини ўйнаши керак. Бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг (ҳудудлар, корхоналар, тадбиркорлар) инвестиция сиёсати кўп жиҳатдан давлатнинг инвестиция сиёсати билан белгиланади. Бугунги кунда, аслида, давлатнинг ташаббускор ва кафил сифатида давлат бойлигини тўплаш жараёнида бевосита иштирок этишдан бошқа алтернативаси йўқ. Фақат шу тарзда мавжуд паст инвестиция фаолиятини қайтариш мумкин. Натижада, ишлаб чиқариш капиталини тўплаш зарурати фойдасига давлат имтиёзларининг тубдан ўзгаришига эришилади ва шу асосда барқарор иқтисодий ўсиш таъминланади. Албатта, инвестиция жараёнига фаол, тизимли равишда танланган бўлса ҳам, аралашиш "соф" бозор демократияси тамойилларига мутлақо мос келмайди. Аммо бундай инвестиция сиёсати бозор инвесторларининг манфаатларига зид келмайди, чунки у капитал бозорининг олдинги бозор бўлмаган деформациялари оқибатларини бартараф этишга қаратилган бўлиши керак ва кейинги истиқболга келсак, инвестиция жараёни натижаларини баҳолашнинг барча афзалликлари ўзини намоён қилиши керак, уларнинг асосийси юқори самарадорликка мўлжалланган бўлади.
Иқтисодчилар иқтисодий тизимнинг ривожланиш манбасини турли йўллар билан аниқладилар. Д.Кейнс бозор механизмининг номукаммаллигини номутаносиблик манбаи деб ҳисоблади, К.Маркс бир мувозанат ҳолатидан иккинчисига ўтишни капиталнинг тўпланиши билан боғлади, унинг манбаи ортиқча қийматдир. Бироқ, австриялик олим Жозеф Шумпетернинг назарияси энг асосли бўлиб туюлади, унга кўра иқтисодий тизимнинг ривожланиш манбаи унинг ичида жойлашган ва биринчи навбатда тадбиркорларнинг инновациялари ва инновацион фаолияти билан боғлиқ. Тадбиркор фаолияти туфайли технологик тараққиётга эришилмоқда, ортиқча қиймат яратилмоқда ва иқтисодиёт ҳаракатланиш учун рағбат олади. Фойда-бу инновациялар учун мукофот, бу "янги комбинациялар"ни излаш ва амалга ошириш учун рағбатдир. "Капиталистик механизмни ҳаракатга келтириш ва уни ҳаракатда сақлаш" да устун рол "инновациялар танлови"га тегишлидир.
Инвестицион фаолиятнинг асосий масалаларидан бири бу инновациялар бўлиб, у тадқиқот ва ишланмалардан маркетинггача бўлган барча ишларни қамраб олади. Шунинг учун инвестиция ва инновациялар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган иккита иқтисодий соҳадир. Инновацион инвестициялар инновацияларни ишлаб чиқаришга жорий этиш мақсадида амалга ошириладиган инвестиция шаклларидан биридир.
Жаҳон иқтисодий адабиётида "инновация" потенциал илмий-техник тараққиётнинг янги маҳсулот ва технологияларда мужассамланган реалга айланиши сифатида талқин этилади. "Инновация" тушунчаларнинг кўплаб таърифлари мавжуд.
Бир қатор тадқиқотчилар қуйидаги таърифни беришади, унда инновациялар муҳандислик, технология, меҳнатни ташкил этиш ва бошқариш соҳасидаги инновациялар бўлиб, илмий ютуқлар ва илғор тажрибалардан фойдаланишга, шунингдек, ушбу янгиликлардан турли соҳалар ва фаолият соҳаларида фойдаланишга асосланган.
Илғор инновацияларнинг аксарияти юқори технологияли ва рақобатбардош маҳсулотларни яратишда ҳақиқий тимсолни топади, бу инновацияларнинг муҳим натижаларидан биридир.
"Инновацион жараён" атамаси муҳим аҳамиятга эга. Энг умумлаштирилган маънода инновацион жараён илмий-техник янгиликка эга бўлган ва янги ижтимоий эҳтиёжларни қондирадиган маҳсулотлар ва технологияларни яратиш, тарқатиш ва қўллаш деб таърифланади. Аниқки, фундаментал назарий тадқиқотлар ва тадқиқот илмий тадқиқотлари давомида олинган илмий ва илмий-техник билимлар салоҳиятидан фойдаланмасдан янги турдаги маҳсулотлар ва технологияларни яратиш деярли мумкин эмас. Шундай қилиб, янги машиналар, қурилмалар ва бошқа янгиликларнинг пайдо бўлиши инновацион фаолиятнинг узоқ цикли билан боғлиқ бўлиб, инновацион жараён ва маълум ресурсларни, биринчи навбатда молиявий ва интеллектуал ресурсларни ўзлаштириш деб аталади. Инновацион жараённинг ўзи, мувофиқ, мавжуд назарий билимлар ва кашфиётларни моддийлаштириш бўйича илмий-техник ғоялар илгари сурилган тадқиқот тадқиқотларини ўтказиш босқичидан бошланади. Қидирув тадқиқотлари ижтимоий эҳтиёжларни қондиришнинг янги усулларини асослаш ва экспериментал текшириш билан якунланади. Шу билан бирга, кўплаб илмий-тадқиқот компаниялари энг муҳим илмий-техник муаммоларни ҳал қилиш учун давлат дастурлари вазифаларини бюджетдан молиялаштиришга эга. Охир оқибат, ижтимоий ишлаб чиқариш ғалаба қозонади, чунки илмий билимлар эволюцияси натижалари илмий ва техник ғояларни экспериментал текширишга асосланган муҳим илмий-техник муаммони тўлиқ ҳал қилиш шаклида ишлаб чиқарувчи кучларга киритилади.