Iqtisodiyot” kafedrasi kurs ishi. Мавзу: Саноат корхоналарининг инвестицион фаолиятини оширишни иқтисодий механизми

1.3. Саноат корхоналарининг инвестицион фаоллигини ошириш
хориж тажрибасида
Жаҳон амалиёти шуни кўрсатадики, иқтисодиётдаги инвестиция жараёнларининг даражаси ва интенсивлигини тўғридан-тўғри давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, уни таркибий тузатишнинг ҳал қилувчи шарти сифатида кўриб чиқилиб, барқарор иқтисодий ўсиш суръатларига эришиш ва уни сақлаш шаклида аниқ натижалар беради.
Буни Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатлари, айниқса, бугунги кунда жаҳон иқтисодиётида етакчи ўринларни эгаллаб турган мамлакатлар мисолида яққол кўриш мумкин. Умуман олганда, минтақанинг алоҳида мамлакатлари миллий иқтисодиётни тўғридан-тўғри кредитлаш соҳасидаги сиёсатни танлашда турли хил ёндашувлар билан ажралиб туради. Таркибий қайта қуриш миллий устувор вазифа сифатида тан олинган иқтисодиёт тармоқлари ва тармоқларини тўғридан-тўғри кредит билан қўллаб-қувватлаш ислоҳотларнинг дастлабки босқичларида кўплаб мамлакатларга хос эди. Шу билан бирга, ушбу мамлакатлар орасида иқтисодиёти жадал ривожланаётган мамлакатлар (Корея Республикаси, Сингапур, Малайзия, Таиланд), шунингдек, бу соҳада кам ютуқларга эришганлар (Филиппин, Ҳиндистон, Покистон) бор эди. Масалан, Малайзияда 1980 йилда тўғридан-тўғри кредитлар банк инвестицияларининг қарийб 30 фоизини ташкил этди. Корея Республикаси иқтисодий муносабатларнинг алоҳида субъектлари учун 221 та тўғридан-тўғри кредитни қўллаб-қувватлаш дастурларини ишлаб чиқди. Филиппинда қишлоқ хўжалиги учун 49 та, саноат учун 12 та шундай дастур ишлаб чиқилган. Покистонда миллий банклар томонидан берилган кредитларнинг 70% мақсадли эди.
Шу билан бирга, ушбу минтақа мамлакатлари тажрибаси шуни кўрсатадики, Марказий банкларнинг тўғридан-тўғри кредит ёрдамини камайтиришга қаратилган сиёсат ҳар доим ҳам мамлакатнинг иқтисодий ривожланишини тезлаштириш омили эмас.
Япония ва Корея ўз ривожланишининг дастлабки босқичларида, шунингдек, Хитой сўнгги йилларда иқтисодиётнинг айрим тармоқлари ва тармоқлари учун тўғридан-тўғри кредитни қўллаб-қувватлаш дастурларидан фаол фойдаланмоқда. Ҳозирги кунда улар иқтисодий ўсишнинг энг юқори суръатларига эришдилар. Таққослаш учун шуни таъкидлаш керакки, молия тизими сезиларли даражада эркинлаштирилган ва молиявий ресурслар билан бевосита давлат томонидан қўллаб-қувватлаш соҳаси жуда чекланган. Филиппинда иқтисодий ривожланиш жараёни унчалик муваффақиятли эмас. Шу нуқтаи назардан, ҳозирги вақтда Япония ҳукумати томонидан миллий иқтисодиётни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш бўйича кўрилаётган чора-тадбирларга ҳам эътибор қаратилмоқда.
1992 йилдан 1994 йилгача бўлган даврда Японияда иқтисодий ривожланишни тезлаштиришни рағбатлантириш, биринчи навбатда унинг давлат секторида ишбилармонлик фаоллигини ошириш орқали олтита йирик лойиҳа ишлаб чиқилди ва амалга оширилди. Ушбу лойиҳаларни амалда амалга ошириш учун давлат ва шаҳар капитал қўйилмаларига ажратилган маблағлар, шунингдек, бюджет тақчиллигининг ошишига таъсир кўрсатмайдиган давлат кредитлари асос бўлди. Бундан ташқари, 1995 йил сентябр ойида иқтисодиётни рағбатлантириш учун 14,22 трилион иен ёки тахминан 135 миллиард доллар миқдорида маблағ ажратиш бўйича ҳукуматнинг навбатдаги қарори нафақат мисли кўрилмаган миқёсда, балки дисконт ставкасини пасайтириш, инвестиция лойиҳалари учун турли имтиёзлар ва молиявий қўллаб-қувватлашнинг бошқа шаклларини таъминлаш каби чора-тадбирлар билан бирга келади.
Ғарб экспертларининг фикрича, ушбу чора-тадбирлар пакетининг амалга оширилиши ички талабнинг 6,9 трилион иэнга ошишига олиб келади ва бу ўз навбатида ялпи ички маҳсулотнинг 1,3% ортишида миқдорий ифодаланади.
Кўпгина мамлакатлар ҳукуматлари фаол минтақавий инвестиция сиёсатини олиб борадилар, шу жумладан ривожланмаган ва тушкун минтақаларни ривожлантиришни қўллаб-қувватлайдилар, аммо бу сиёсатнинг оғирлик маркази маҳаллий ҳокимият даражасига ўтмоқда.
Ҳукумат минтақадаги қурилиш компанияларига ҳуқуқий ҳимоя, солиқ имтиёзлари ва транспорт ва энергетика учун имтиёзли тарифлардан фойдаланишда ёрдам беради. Баъзи ҳолларда лойиҳани тўғридан-тўғри бюджет томонидан молиялаштириш амалга оширилади. Қоида тариқасида, давлат йирик минтақавий лойиҳани амалга оширишдан олдин яратилиши керак бўлган ижтимоий ва ишлаб чиқариш инфратузилмасига катта маблағ сарфлайди.
АҚШда биринчи марта ривожланган инфратузилмани ривожлантириш тенденцияси Алясканинг ривожланиши даврида намоён бўлди, энди бу бошқа кўплаб мамлакатларда йирик минтақавий лойиҳаларни амалга ошириш ва шаҳар ва қишлоқ жойларини реконструксия қилишда одатий ҳолга айланди.
Буюк Британияда 80-йилларда савдо ва саноат вазирлигига бўйсунувчи учта шунга ўхшаш давлат корпорациялари ташкил этилди. Уларда ҳудудий лойиҳада иштирок етувчи хусусий фирмалар ўртасида ер участкаларини тақсимлайдиган, ҳудудни муҳандислик коммуникацияларини қуриш ва яратишга тайёрлайдиган туман ташкилотлари тармоғи мавжуд.
Минтақавий даражада қурилишни молиялаштиришнинг муҳим манбаларидан бири бу шаҳар облигацияларини чиқаришдир.
Масалан, АҚШда бундай облигациялар штат ҳукумати, маҳаллий (шаҳар ва қишлоқ) ҳокимиятлари, шунингдек уларнинг агентликлари ва бўлимлари томонидан чиқарилади. Инвесторлар учун муниципал облигацияларнинг жозибадорлиги шундаки, улар бўйича даромад, қоида тариқасида, федерал солиққа тортилмайди. Бундан ташқари, резидентлар (штат резидентлари) учун давлат органлари ёки улар таркибидаги муниципалитетлар томонидан чиқарилган облигациялар давлат ва маҳаллий солиқлардан озод қилинади.
Умуман олганда, Ғарб мамлакатларининг минтақавий инвестиция сиёсатидаги қонунчилик ва молиявий-иқтисодий рағбатлантириш тушкун ҳудудларнинг кўтарилишига, шаҳар ва қишлоқларнинг кўп функцияли ривожланишига, йирик шаҳарларни реконструкция қилиш ва модернизация қилишга, ижтимоий-иқтисодий ва экологик муаммоларни ҳал қилишга ёрдам берди.
Инвестициялар билан чамбарчас боғлиқ бўлган энг муҳим макроиқтисодий жараёнлардан бири (яъни, дастлабки даврда йирик капитал қўйилмалар билан) саноатни таркибий ўзгартиришдир. Аммо ривожланган капиталистик мамлакатларда саноатни таркибий қайта қуриш олдидан тайёргарлик даври бошланди, бу даврда биринчи навбатда қисқартирилиши керак бўлган кичик тармоқлар, корхоналар ва ишлаб чиқаришлар аниқланди. Улар структуравий депрессив деб таснифланган. Хусусан, экологик зарарли, меҳнат талаб қиладиган, ресурс талаб қиладиган тармоқларни қисқартиришга алоҳида эътибор қаратилди. Тайёргарлик даврининг давомийлиги мамлакатнинг саноат салоҳияти миқёсига, унинг ҳозирги ҳолатига ва таркибий инқироз даражасига боғлиқ. Муайян мамлакатда саноатни таркибий ўзгартириш анъаналари ҳам муҳимдир. Масалан, АҚШ ва Японияда бу жараёнлар Ғарбий Европага қараганда анча тез содир бўлди.
АҚШ, Япония, Буюк Британия ва Германияда кенг кўламли техник қайта жиҳозлаш эскирган истиқболсиз корхоналар ва ишлаб чиқариш қувватларини оммавий равишда тугатиш билан бирга келди. Масалан, АҚШда 1981 йилда автомобилсозлик, қора металлургия ва тўқимачилик саноатидаги ўнлаб корхоналар қайта жиҳозлаш учун ёпилган ёки тугатилган. Шундай қилиб, 1980 йилдан 1985 йилгача 250 тўқимачилик корхоналари ёпилди. АҚШ пўлат саноатида 700 фабрикалар, устахоналар 1978 йилдан 1987 йилгача тугатилди ва металлга ишлов бериш саноатидаги машиналар парки 25% га қисқартирилди.
Буюк Британияда М.Тетчер ҳукумати эски кичик тармоқларни тартибли равишда қисқартириш ва қайта ташкил этиш ва янгиларини ривожлантиришга ёрдам берди. Давлат ёрдами фақат модернизация қилиш, эски ишлаб чиқаришни қисқартириш, рақобат муҳитини кенгайтириш учун кўрсатилди.
Германияда саноатни таркибий ўзгартириш деконцентрация, корхоналарни диверсификация қилиш орқали амалга оширилди. Бутун ҳудудий туманлардаги эскирган ишлаб чиқариш объектлари тугатилди.
Инвестиция фаоллиги ва шунга мос равишда кўплаб мамлакатларда иқтисодий ўсиш хорижий капитал иштирокида қўллаб-қувватланади ва яхшиланади. Очиқ бозор иқтисодиётига эга мамлакатларда капиталнинг халқаро миқёсда тўлиб тошиши иқтисодий ҳаётнинг интеграциясини кучайишига, халқаро меҳнат тақсимотининг такомиллашишига олиб келди. Чет эл капиталининг инвестициялари ва шу билан бирга хорижий технологиялар, бошқарув тажрибаси ва янги бозорларга киришнинг очилиши ҳар қандай ўтиш даври мамлакатида ишлаб чиқаришни қайта ташкил этиш учун жуда муҳимдир. Бозор иқтисодиётига эга ривожланган мамлакатларда миллий муомала принципи хорижий инвесторларга нисбатан асосий ҳисобланади, бу халқаро савдо палатасининг "халқаро инвестициялар бўйича кўрсатмалар" (1972) ҳужжатида ва ИҲТТ (иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти) ҳужжатларида мустаҳкамланган. Буларга "Капитал ҳаракатини либераллаштириш кодекси"(1961) ва "халқаро инвестициялар ва кўп миллатли корхоналар тўғрисидаги декларация" (1976) киради.
Хусусан, декларацияда ИҲТТга аъзо давлатлар "ўз ҳудудида фаолият юритадиган ва бошқа аъзо давлат фуқаролари томонидан тўғридан-тўғри ёки билвосита эгалик қиладиган ёки назорат қилинадиган корхоналарга халқаро ҳуқуқни ҳисобга олган ҳолда ўз қонунлари, қоидалари ва маъмурий амалиётига мувофиқ муомала қилишни ва шу каби ҳолатларда тақдим этилганидан кам бўлмаган қулайликларни тақдим этишни" маҳаллий корхоналарга тавсия қилади. Шу билан бирга, декларация ИҲТТга аъзо давлатлар миллий режимни учинчи мамлакатларнинг инвестицияларига кенгайтиришни тавсия қилади.
Ғарбдаги хорижий инвесторларнинг фаолияти асосан миллий ва хорижий барча маҳаллий тадбиркорлар учун мўлжалланган миллий қонунлар, қоидалар ва маъмурий процедуралар билан тартибга солинади. Иқтисодий фаолиятнинг аксарият жиҳатларида миллий Қонунчилик миллий ва хорижий компанияларни ажратмайди, уларга ўзининг кенг фуқаролик ва тижорат қонунчилиги, хусусан акциядорлик қонунчилиги қоидаларини қўллайди.
Шу сабабли, аксарият Ғарб мамлакатларида хорижий инвестициялар учун махсус қонунлар ёки кодекслар умуман йўқ ва улар учун фақат баъзи маъмурий қоидалар, шунингдек улар билан боғлиқ алоҳида қонунларнинг параграфлари мавжуд. Махсус қонунлар ва кодлар фақат баъзи ўрта ер дэнгизи мамлакатларида ва Британиянинг собиқ мустамлакаларида мавжуд.
Агар рухсат тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар учун зарур бўлган, хорижий иштирокида компаниялар яратиш ва ишлашини назорат миллий органлари бор. Баъзи мамлакатларда булар Марказий банк ва (ёки) савдо ва саноат, Молия, Иқтисодиёт вазирлиги ва бошқа Марказий ҳокимият органлари бўлиб, улар асосий функцияларидан ташқари, хорижий иштирокидаги компаниялар билан ҳам шуғулланадилар. Баъзи мамлакатларда бу хорижий инвестицияларни назорат қилиш учун махсус яратилган органлар томонидан амалга оширилади.
Барча мамлакатларда хорижий инвестициялар чекланган ёки тақиқланган соҳалар мавжуд. Турли мамлакатларда ушбу тармоқларнинг ассортименти турлича, лекин кўпинча бу тоғ - кон ва ҳарбий саноат, шунингдек хизмат кўрсатиш соҳалари, айниқса банк ва суғурта, транспорт ва алоқа соҳаларини ўз ичига олади. Ушбу тармоқларнинг баъзилари хорижий компаниялар учун бутунлай ёпиқ. Бошқа ҳолларда, у ерга кириш фақат олдиндан рухсат олгандан кейин рухсат этилади. Кўпгина ривожланган мамлакатларда фақат миллий Давлат ёки ярим Давлат ташкилотлари ва компаниялари фаолият юритиши мумкин бўлган филиаллар мавжуд. Булар асосан почта, телеграф, телефон, телевидение ва радио эшиттириш, транспорт, энергетика, тамаки, вино ва ароқ саноатидан иборат.
Чекловлар, шунингдек, айрим мамлакатларнинг бир қатор соҳаларида мавжуд бўлган ўзаро талабларни, яъни ушбу инвестициялар келиб чиққан мамлакатда биринчи мамлакат инвесторларининг шунга ўхшаш фаолиятига йўл қўйилган тақдирдагина хорижий инвестициялар учун рухсатномаларни беришни ўз ичига олиши мумкин. Бироқ, амалда бу талаблар камдан-кам қўлланилади, бу хорижий шерикларга таъсир қилишнинг потенциал воситасидир. Шундай қилиб, Европа Иттифоқи хорижий инвесторларнинг келиб чиқиши мамлакатларидан молия секторида компаниялар очишга ва ўз қимматли қоғозларини Европа Иттифоқи мамлакатлари биржаларига жойлаштиришга рухсат беришдан олдин ўзаро муносабатларни талаб қилиш ҳуқуқини ўзида сақлаб қолади.
Кўпгина ривожланган мамлакатларда чет эл иштирокидаги компаниялар учун ўз қимматли қоғозларини маҳаллий бозорларга жойлаштириш учун ҳеч қандай тўсиқ йўқ, улар маҳаллий компаниялар билан бир қаторда маҳаллий қарз олишлари мумкин. Бироқ, бундай чекловлар бир қатор мамлакатларда мавжуд бўлиб, бу сўнгги уч ўн йилликда евро-валюта бозорининг фаол ривожланишининг сабабларидан бири бўлиб, айниқса Тмкларни молиялаштиришнинг муҳим каналига айланди.
Бундай жараён бошқа мамлакатларда қандай содир бўлади ва ундан қандай сабоқ олиш мумкин дэган савол туғилади.
Лотин Америкаси мамлакатларидан энг муваффақиятли чет эл инвестицияларини жалб қилиш бўйича Чили тажрибасидир. Бу ҳақиқатни 1994 йил охиридаги Мексика инқирози ва яқинда Осиё мамлакатларидаги молиявий инқироз тасдиқлади, шу сабабли Чили иқтисодиёти минтақадаги бошқа мамлакатлар иқтисодиётига қараганда ташқи салбий таъсирларга камроқ дуч келди.
Аммо шуни таъкидлашни истардимки, иқтисодий ислоҳотлар барча соҳаларда унчалик салбий бўлмаган. Ҳарбий ҳукуматнинг энг илғор қадамларидан бири Чили учун чет эл капиталининг ҳукумат соҳасидаги иштироки каби узоқ муддатли оғриқли масалани ҳал қилиш эди. 1974 йил июлдаги қонуни асосида, унинг асосий хусусиятлари бугунги кунгача ўз фаолиятини давом эттирмоқда, хорижий инвесторлар миллий тадбиркорлар билан бир хил ҳуқуқий режимга тушиб қолишди ва уларга 10 йил давомида солиқ ва божхона қоидаларининг ўзгармаслиги кафолатланди.
Чет элда маблағлари жалб қилинган хорижий инвестиция фондларига Чилида ишлашга рухсат берилади. Бироқ, Чили қимматли қоғозлар бозорида ушбу маблағларнинг, акцияларининг муомаласи фақат уларни ўтказиш шарти билан ҳуқуқисиз рўйхатдан ўтказиш мумкин.
Жаҳон амалиёти шуни кўрсатадики, хорижий инвестициялар қабул қилувчи мамлакатга маҳаллий корхоналар уларни тўлдириш учун максимал даражада жалб қилинганда энг катта самара беради. Улар инвесторни материаллар, ускуналар, бутловчи қисмлар билан таъминлайди ва турли хизматларни тақдим этади. Хорижий инвестицияларни олишда бундай ёндашув уларни "фуқароликка қабул қилиш" деб аталади. Бу иқтисодий фаолиятга туртки беради, миллий корхоналарга буюртмалар беради, қўшимча иш ўринлари яратади. Шунингдек, у маҳаллий корхоналарни маҳсулотларнинг нарх ва сифат жиҳатидан рақобатбардошлигини таъминлаш учун ишлаб чиқаришнинг техник даражасини оширишга мажбур қилиши муҳимдир. Ушбу ёндашув чет эллик инвестор учун ҳам фойдалидир, бу унга ҳеч бўлмаганда транспорт харажатларини тежаш орқали ўз харажатларини камайтиришга имкон беради.
Ёқилғи, қора ва рангли металлар, кимёвий хом ашё қазиб олишга ихтисослашган мамлакатлар ривожланган мамлакатларнинг хом ашё қўшимчаси бўлиб хизмат қилади ва ривожланиш истиқболлари йўқ деган фикр бор. Бу нуқтаи назар, айниқса, ахборот технологияларининг ривожланиши муносабати билан кенг тарқалди. Масалан, машҳур футурист О.Тоффлер жаҳон иқтисодиётининг келажакдаги моделини ўзига хос пирамида шаклида тасвирлаган, унинг этагида хом ашё ишлаб чиқарувчи мамлакатларга жой берилган. Мамлакатнинг арзон ишчи кучидан фойдаланган ҳолда тайёр маҳсулот экспортчилари оралиқ ўринни эгаллайди. Пирамиданинг юқори қисмида асосий иқтисодий ресурси ахборот ва илмий билимлар бўлган мамлакатлар бўлади.
Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, мамлакат ўз ривожланишида дунёнинг илғор мамлакатларидан қанчалик орқада қолса, иқтисодиётнинг асосий тармоқларида инвестиция фаолиятини тартибга солиш ва қўллаб-қувватлашда давлатнинг роли шунчалик юқори бўлиши керак. Хорижий инвестициялар ички инвестиция ҳаракатини кузатишга интилади.
Корхоналарга инвестицияларга тўлов қобилиятига эга талабни яратишда ёрдам бериш ва бунинг учун солиқ режимини энгиллаштириш, давлат буюртмалари, пухта ўйланган протекционистик ташқи иқтисодий сиёсат, аҳоли фаровонлигини тиклаш чоралари ва унинг маҳаллий маҳсулотларга тўлов қобилиятига эга талаби орқали талабни рағбатлантириш тавсия этилади.
Халқаро инвестиция назарияси ва амалиётида инвестициялар самарадорлигини баҳолашда нафақат уларнинг молиявий-иқтисодий самараси, балки миллий мақсадлар, қайта тайёрлаш, атроф-муҳитни яхшилаш, ҳаёт сифатини ошириш) шу жумладан номоддий ижтимоий қадриятлар ва уларнинг харажатлари (масалан, соғлиқни сақлаш, таълим, малака ошириш ва бошқалар учун иқтисодий харажатлар) ҳисобга олинган ҳолда ижтимоий-иқтисодий ҳам аниқланади.
Эркин иқтисодий зоналарни яратиш ва фаолият юритиш давлат инвестиция сиёсатининг муҳим воситаси ҳисобланади. ЭИЗнинг асосий вазифаси мамлакатни халқаро меҳнат тақсимотига тезда қўшишдир.