Iqtisodiyot” kafedrasi kurs ishi. Мавзу: Саноат корхоналарининг инвестицион фаолиятини оширишни иқтисодий механизми

2. Саноат корхоналарининг инвестицион фаоллигини шакллантириш
2.1. Инвестицион фаолиятни оптималлаштиришнинг макроиқтисодий ва микроиқтисодий жиҳатлар
Ушбу жараёнга турли хил таъсирлар орқали иқтисодиётнинг реал секторига инвестиция киритиш жараёнларини жонлантириш учун инвестицияларни жалб қилиш соҳасидаги давлат фаолиятининг энг муҳим йўналишларидир:
- иқтисодий ўсиш учун макроиқтисодий шароитларни яратиш ва сақлаш;
- бюджет тақчиллигини камайтириш, муаммони ҳал қилиш;
- пул ҳисоб-китоблари улушини ошириш;
- самарали бозор иқтисодиётини шакллантириш учун зарур бўлган кейинги институционал ислоҳотларни амалга ошириш;
- аҳоли жамғармаларининг бир қисмини молия бозорларига жалб қилиш;
- суғурта ва қайта суғурталаш тизимини ривожлантириш асосида иқтисодиётнинг реал секторига сармоя киритишда хавфларни камайтириш;
- ер бозорини яратиш;
- дебиторлик қарзлари бозорини яратиш;
- электр энергияси, нефт, газ ва бошқа асосий товарлар ва хизматларни етказиб бериш бўйича муддатли шартномалар бозорларини ривожлантириш учун шароит яратиш;
- хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг меъёрий-ҳуқуқий базасини такомиллаштириш.
Капитал қўйилмаларни молиялаштиришнинг бюджетдан ташқари манбаларини жалб қилишни рағбатлантириш бўйича чора-тадбирларни, хусусийлаштириш жараёнида ташкил этилган акциядорлик жамиятларининг давлат акцияларидан уларнинг инвестиция дастурларини амалга оширишда ташқи қарз олиш учун фойдаланиш бўйича таклифларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш зарур.
Суғурта хизматлари бозорини ислоҳ қилиш, хусусан, инвестицияларни ҳимоя қилиш учун нотижорат рискларни суғурталаш ва қайта суғурталашда давлат иштироки масалаларини ҳал қилиш, шунингдек экспорт кредитларини суғурта қилиш, суғурта компаниялари ва суғурта қилдирувчиларга солиқ солишни такомиллаштириш, суғурта фаолиятини монополлаштиришнинг олдини олиш чораларини кўриш узоқ вақтдан бери давом этмоқда ва эркин рақобат, инвестициялар учун аҳолининг жамғармаларини жалб қилиш мақсадида узоқ муддатли ҳаёт ва мулкни суғурталашни ривожлантиришдир.
Ривожланган мамлакатларда иқтисодий ривожланишнинг ҳозирги босқичида инвестиция фаолиятини давлат томонидан тартибга солишнинг асосий йўналишлари қулай инвестиция муҳитини шакллантириш, кредит, молиявий, солиқ воситаларидан фойдаланган ҳолда самарали инвестиция ва илмий-техник сиёсатни ишлаб чиқишгача қисқартирилди.
Макро даражада давлат инвестиция стратегиясини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш чекланган бюджет маблағларини жамлашга ва энг истиқболли тармоқлар ва минтақаларда қўллаб-қувватлаш чораларини қўллашга, умуман иқтисодиётни ривожлантиришда динамик мувозанатни сақлашга, энг кам харажатлар билан янги сифат ҳолатига ўтишга ёрдам беради.
Инвестиция сиёсати, бир томондан, етарлича узоқ вақтга мўлжалланган бўлиши керак (лойиҳаларни ишлаб чиқиш, амалга ошириш ва қайтариш вақтини ҳисобга олган ҳолда), бошқа томондан - ўзгарувчан, мослашувчан структурани ҳисобга олган ҳолда ўз вақтида тузатишга имкон беради. Ушбу сиёсатни амалга оширишнинг мақсадлари ва усуллари иқтисодий циклнинг турли босқичларида ўзгаради.
Инқироз ва депрессия босқичларида, омон қолиш стратегияси устунлик қилганда, инвестиция сиёсатининг мақсади асосий капиталнинг рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш учун энг мақбул ва истиқболли қисмини сақлаб қолиш, қўллаб-қувватлаш ва мустаҳкамлашдир.
Қайта тиклаш ва тикланиш босқичларида ютуқ стратегияси устунлик қилади, инвестиция ўсиши вақти келади ва вазифа ривожланган бозор бўшлиқларини кенгайтиришга ва янгиларини забт этишга ҳисса қўшадиган инвестициялар ва инновацияларни ўз вақтида ва ҳар томонлама амалга оширишдир.
Барқарор ривожланиш босқичида давлат томонидан қўллаб-қувватлаш минимал, инновациялар ва инвестициялар микро даражада ишлаб чиқилган сиёсатга мувофиқ одатий бозор усулида амалга оширилади. Шунинг учун инвестиция сиёсати иқтисодий циклнинг турли босқичларида валюта курсидаги ўзгаришларни ўз вақтида ҳисобга олиши керак.
Жаҳон тажрибасидан келиб чиққан ҳолда, Ўзбекистон Республикаси ёқилғи-хом ашё соҳасини устувор ривожлантиришдан воз кечмасдан, бир вақтнинг ўзида саноат ва технологик салоҳиятни ошириб, бошқа ривожланиш стратегияларини амалга ошириши керак, деган хулосага келиш қонуний кўринади. Агар хом ашё ва энергия ресурсларини экспорт қилиш орқали олинган маблағлар технологик ривожланиш, инновациялар ва иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришларга йўналтирилган бўлса бу мумкин бўлади. Бунинг натижасида олинган валюта маблағларидан ускуналар ва истеъмол товарларини олиб кириш учун фойдаланган ҳолда нафақат хом ашё ва ёқилғи ишлаб чиқариш ва экспортини кўпайтириш муҳимдир. Атроф-муҳитни бошқаришни фаоллаштириш кенгроқ макро эффект келтириши, макроиқтисодий ўзгаришларга туртки бериши маъқулланади.
Бироқ, бундай таъсир кенг қамровли бўлиши мумкин эмас, чунки хом ашё саноати маҳсулотлари, ҳатто ички бозор томонидан тўлиқ ўзлаштирилиши шароитида ҳам якуний истеъмолдан кенг турдаги товарлар ва ярим тайёр маҳсулотларга бўлган талабдан сезиларли даражада олиб ташланади. Шунга қарамай, хом ашё лойиҳаларини амалга ошириш машинасозлик маҳсулотларига талабнинг пайдо бўлишига ёрдам беради, бошқа тегишли соҳаларда иқтисодий тикланиш шаклида мултипликатив таъсир кўрсатади. Бу ЯИМ, бандлик, давлат даромадлари ва инвестиция фаолияти параметрларининг ўзгариши шаклида намоён бўлади.
Келажакдаги фаровонликнинг биринчи ва тезкор усули бу қазиб олиш саноатининг ўзида қиймат занжирининг босқичма-босқич ва изчил ривожланиши, яъни хом ашёни сотишдан ундан қайта ишланган маҳсулотларни сотишга босқичма-босқич ўтишдир. Нефт ва газни қайта ишлаш орқали, масалан, нефт кимёсида, жаҳон амалиёти шуни кўрсатадики, саноат ва маиший эҳтиёжлар учун ишлатилиши мумкин бўлган икки юздан ортиқ полимер маҳсулотларини олиш мумкин.
Бундан ташқари, нефтни қайта ишлаш заводларини модернизация қилиш ва қувватларини кенгайтириш ўз қарорини кутмоқда. Хом нефтни сотишдан нефт маҳсулотларини экспорт қилишга босқичма-босқич ўтиш катта фойда келтиради. Жаҳон амалиётида бу ҳақда кўплаб ишончли тасдиқлар мавжуд. Масалан, Қувайт маҳаллий ишлаб чиқарилган нефтнинг асосий улушини қайта ишлайди ва унинг нефт маҳсулотларини экспорт қилишдан тушадиган даромади хом нефт экспортидан тушадиган даромаддан ошади. Қўшимча қийматлар занжирини таъминлайдиган ишлаб чиқариш кластерлари бошқа соҳаларда ҳам ишлаб чиқилиши керак.
Шунингдек, бутун дунёда давлат инвестиция сиёсатининг самарали воситаларидан бири эркин иқтисодий зоналарни яратиш ва фаолият юритишдир.
Ривожланиш институтлари ва компаниянинг инвестицион фаолиятини бошқариш механизмини яратиш муҳим қадамдир. Ривожланиш институтлари ва компанияларнинг инвестицион фаолиятини бошқариш механизми инвесторлар ва корхоналар ўртасидаги самарали ҳамкорликни таъминлайди. Ушбу механизм инвестиция фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқишни, шунингдек, бир қатор қуйи тизимларни, шу жумладан ахборотни ўз ичига олган тизимни яратишни ўз ичига олади. Бу нафақат инвестиция фаоллигини оширади, балки барча инвестиция жараёнларини самарали бошқаради.
Сўнгги йиллардаги жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, энг тўғри ёндашув хорижий инвесторлар ва маҳаллий ишлаб чиқарувчилар тенг шароитларга эга бўлган ёндашувдир.
Мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришнинг муҳим воситаларидан бири инвестиция фаолиятини фаоллаштиришдир. Инвестицион фаолиятни фаоллаштиришнинг асосий шарти қулай инвестиция муҳитини шакллантириш бўлиб қолмоқда.
Тўлиқ иқтисодий механизмни яратиш эскирган ва истиқболсиз тармоқлардан ресурсларни янги технологик тартибдаги ишлаб чиқариш ва технологик тизимларга қайта тақсимлашни, ресурсларнинг ўсиш нуқталарида тўпланишини, иқтисодиётни модернизация қилишни, янги технологияларнинг тарқалиши асосида унинг самарадорлиги ва рақобатбардошлигини оширишни таъминлайди.
Инновацион соҳага инвестицияларни жалб қилиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш, инновацион салоҳиятни ислоҳ қилиш жараёнларига давлат таъсирини кучайтириш мақсадида халқаро молия ташкилотлари томонидан бериладиган кредитлар ҳисобига янги турдаги маҳсулотлар ёки технологияларни жорий этувчи инновацион лойиҳаларни молиявий қўллаб-қувватлаш учун давлат ажратмаларини кўпайтириш зарур ва хорижий ҳукуматлар, илмий-техник соҳада инновацияларни ривожлантириш бўйича давлат дастурлари доирасида инновация ва технология марказларини яратиш ва ривожлантириш бўйича ишларни танлов асосида молиялаштириш учун маблағларни жалб қилиш, инновацион юқори технологияли лойиҳаларни юқори хавфли молиялаштириш тизимини жорий этиш схемалари ва механизмларини ишлаб чиқиш керак.
Мамлакат тараққиётининг инновацион модели асосий фан ва илмий кадрлар тайёрлашга катта харажатларни талаб қилади. Янги билимлар (ноу-хау) ва технологик тараққиётни ишлаб чиқаришга асосланган мамлакатни ривожлантиришнинг режалаштирилган инновацион йўли, табиийки, фан ва таълим соҳасидаги янгиликларсиз ва уларни ислоҳ қилмасдан имконсиздир.
Бундан ташқари, давлат солиқ имтиёзларини тақдим этиши керак. Инновацион тармоқларни қўллаб-қувватлаш учун корхона лойиҳавий қувватига етгунча ҚҚС, мол-мулк солиғи ва ер солиғидан озод қилиш керак. Кичик бизнесда инновацион ва билим талаб қиладиган тармоқларни ривожлантириш учун қулай шарт - шароитлар лизинг учун ускуналар ва технологияларни сотиб олиш ва франчайзинг муносабатларини кенг ёйиш орқали ҳам яратилиши мумкин.
Иқтисодий эркин муҳитни самарали шаклланишини таъминлаш учун тегишли иқтисодий шароитларни яратиш керак, бу молия саноат гуруҳининг рақобатнинг ривожланишига кўп қиррали ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Молия саноат гуруҳининг тармоқлараро ресурсларни қайта тақсимлашнинг ҳозирда етишмаётган механизмларини тўлдиради. Уларнинг шахсида давлат давлат дастурларини амалга оширишда иштирок этиш учун кучли номзодларни олади. Молия саноат гуруҳи доирасида технологик жиҳатдан боғлиқ корхоналар, илмий ва лойиҳалаш ташкилотлари бирлашмаси мувофиқлаштирилган техник ва инвестиция сиёсатини амалга ошириш учун шароит яратади.
Инвестиция ресурслари чекланган шароитда давлат ўз сиёсатида устуворлик тамойилига амал қилиши, инновацион лойиҳалар ва энг муҳим дастурларга инвестицияларни (шу жумладан хусусий компанияларни) рағбатлантириши керак. Хусусий инвесторларга нисбатан давлат сиёсатининг асосий принципи шундан иборатки, уларнинг фаолиятига аралашмасдан, уларнинг инвестиция фаоллигини ошириш ва инвестиция қилинган маблағларнинг ишончли ҳимоясини таъминлаш учун зарур Қонунчилик базасини шакллантиришга имкон қадар кўпроқ ҳисса қўшишдир.
Қулай инвестиция муҳитини яратиш учун солиқларни камайтириш ва уларнинг тузилишини ўзгартириш, ижара солиқлари улушининг кўпайиши билан солиқ солиш даражасининг умумий пасайиши (кўчмас мулк солиғи, ер қаъридан фойдаланиш, лицензия тўловлари ва бошқалар), транзакцион солиқлар (ҚҚС, сотиш ва айланма солиқлар), даромад солиғи улушининг пасайишидан иборат. Солиқ тизимини соддалаштириш, солиқларни тўламаганлик учун санкцияларни универсаллаштиришга интилиш муҳимдир. Бундан ташқари, инвестиция фаолиятига таъсир кўрсатадиган энг муҳим муаммолар қуйидагилардир:
- инвестициялар учун потенциал манбаларни кенгайтириш;
- жамғармаларни инвестицияларга айлантиришни рағбатлантирадиган шарт-шароитларни яратиш орқали ушбу базадан самарали фойдаланиш;
- йирик корпорациялар ва молия саноат гуруҳининг инвестиция фаолиятини фаоллаштиришда давлат ёрдами.
Инвестиция лойиҳаларини имтиёзли шартларда молиялаштиришни таъминлайдиган ва Давлат кафолатларидан фойдаланиш, банкда тўпланган давлат маблағларини жалб қилиш, корхоналарнинг инвестиция ҳисобларини юритиш, реклама, инвестиция мақсадлари ва илмий-тадқиқот ишлари киради. Шунинг учун фойдаланиладиган корхоналар фойдасини солиққа тортишдан озод қилиш нуқтаи назаридан давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган махсус инвестицияларни ривожлантириш институтларини яратиш керак. Бунда инвестиция ҳисобварақларига ўтказилади, капитал талаб қиладиган ускуналарни давлат томонидан сотиб олиш, кейинчалик уларни операцион компанияларга (самолётлар, кемалар, турбиналар, ҳисоблаш марказлари ва бошқалар) ижарага бериш тушунилади. Ташкилотларнинг амортизация фондлари ва солиқдан озод қилинган маблағларнинг инвестиция ҳисобварақлари тизими орқали инвестицияларга йўналтирилганлиги сабабли ҳаракатланишининг махсус режимини жорий этиш тавсия этилади, уларда тўпланган маблағлардан фойдаланишни чеклаш фақат капитал қурилиш ва асбоб-ускуналарни сотиб олиш мақсадларидан иборат.
Айтиш мумкинки, саноат корхоналари даражасида реал инвестицияларнинг ўсиши, шу жумладан инвестиция мотивациясининг етишмаслиги ва инвесторлар томонидан маблағларнинг кам тўпланиши, яъни кучли инвестиция ресурсларининг етишмаслиги (капиталнинг муомалага ва чет элга "учиб кетиши", саноат корхоналари ва умуман молия-кредит тизимининг молиявий ва ресурс заифлиги, шунингдек инвестиция инфратузилмаси, давлат томонидан молиялаштиришнинг камлиги, хорижий инвестицияларнинг кичик ҳажми ва лизинг ва гаров схемаларидан фойдаланишнинг ривожланмаганлиги, энг кучли потенциал манбалардан фойдаланиш механизмларининг йўқлиги - аҳолини тежаш, соя ва "қочиб кетган" капитал ҳисобига белгиланади. Макро даражада асосий вазифа қулай инвестиция муҳитини яратишдир.
Саноат корхоналари ва бутун бозор инфратузилмасининг молиявий ҳолати инвестиция фаолиятига таъсир қилувчи муҳим омил ҳисобланади. Иқтисодиёт ва молияни яхшилаш учун қуйидагилар зарур:
- ваколатли ва мослашувчан солиқ, ресурс ва тариф сиёсати орқали иқтисодиётнинг реал сектори тармоқларида айланма маблағларнинг тикланишини таъминлаш;
- унинг самарали ишлашига қизиққан корхоналарнинг ҳақиқий ва узоқ муддатли эгасини яратишга ҳисса қўшиш;
- корпоратив қимматли қоғозларни чиқариш, чиқариш йўли билан корхоналарни янги инвестициялар ва техник қайта жиҳозлаш учун маблағ тўплаш;
- амортизация сиёсатини тезлаштирилган амортизация ва амортизация фондларидан мақсадли мақсадли фойдаланиш йўналиши бўйича қўллаб-қувватлаш ва ортиқча ва бутунлай эскирган асосий воситаларни иқтисодий айланмадан олиб ташлаш мақсадида қайта тузиш;
- корхоналарни техник қайта жиҳозлаш ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун кредит ресурсларини жалб қилишдан самарали ва мақсадли фойдаланиш бу энг яхши жаҳон моделлари билан рақобатлаша олади.
Саноат корхоналари учун маҳаллий ва давлат фойда билан таъминлаш орқали солиқ имтиёзлари изчил тизимини яратиш, мақсадли, турли тармоқлар солиққа тортиш учун индивидуал ва олдиндан ёндашув, муайян омиллар қараб (аҳамияти, фойда маржаси, истиқболлари) кўп жиҳатдан бирга олиб келади. Бу инвестиция фаолиятини жонлантириш, бутун инвестиция инфратузилмасини фаоллаштириш учун жиддий туртки беради.
Солиқни рағбатлантириш тизимини яратишда қуйидагиларни ҳисобга олиш керак:
- ишлаб чиқаришнинг миқдори ва тузилиши (сотилган маҳсулотларда қўшилган қиймат улуши, ишлаб чиқаришнинг меҳнат зичлиги ва капитал интенсивлиги, тузилиши);
- ишлаб чиқаришнинг ўртача саноат рентабеллиги;
- ташкилотнинг мол-мулки миқдори, шу жумладан ишлаб чиқариш мақсадларида сақланиб қолган ва фойдаланилмаган, амортизация сиёсати;
- саноат корхоналарининг инвестиция режалари ва уларнинг инновационлиги.
Инвестиция фаолиятини тартибга солишнинг муҳим воситаси давлат томонидан олиб борилаётган амортизация сиёсати ҳисобланади. Шу билан бирга, унинг самарадорлиги, биринчи навбатда, ушбу амортизация ставкаларини асослашда реал иқтисодий жараёнларни кўриб чиқиш даражаси, шунингдек уларнинг ўзгаришларининг ўз вақтида ва асослилиги билан белгиланади.
Давлатнинг инновацион ривожланиши саноат сиёсатини шакллантиришнинг устувор шартларидан бири бўлиб, давлатнинг интеллектуал салоҳиятини тизимли равишда оширишни, унинг энг янги технологияларга ўтишини таъминлаш учун замонавий илмий-техник, дизайн, технологик ва ахборот базасини шакллантиришни ўз ичига олади. Жаҳон стандартларининг сифат талабларига жавоб берадиган маҳсулотлар ишлаб чиқариш; илмий ташкилотлар, саноат корхоналари, университетлар ва кичик бизнес субъектларининг салоҳиятини ягона давлат инновацион марказга (ИМ) бирлаштиради.
Инвестицион фаолиятнинг шартларидан бири ривожланган инвестиция инфратузилмаси бўлиб, уни ривожлантириш учун қуйидагилар зарур:
- молия-кредит тузилмалари ва ривожланиш институтларида инвестиция лойиҳаларини тузиш, танлаш, қўллаб-қувватлаш, амалга ошириш тизимларини такомиллаштириш;
- фонд бозорини фаоллаштириш ва кенгайтириш;
- жисмоний шахслар ва пенсия жамғармаларидан инвестиция мақсадлари учун маблағларни жалб қилиш механизмини яратиш;
- инновацион корхоналарни яратиш ва уларни ариза берувчилар эмас, балки иштирокчилар сифатида инвестиция жараёнларига жалб қилиш.