Iqtisodiyot nazariyasi ” kafedrasi “ iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishi mavzu: Monopol bozorlar va ularning xususiyatlari Bajardi

2.Monopol bozorlar kelib chiqishi va ularning xususiyatlari
Monopollashgan bozor - ozchilik sotuvchilar va haridorlar hukmron, raqobat cheklangan yoki mavjud boʻlmagan bozor. Uning monopol raqobatli, oligopolistik, sof monopoliya bozori turlari bor. Monopol raqobatli bozorda firmalar koʻp boʻlganidan ulardan har birining tovarlar sotishdagi hissasi kichik boʻladi, natijada ular bozorni cheklangan holda nazorat qiladilar. Ular yashirin kelishuv asosida oʻzaro til biriktira olmaydilar, bu bilan mazkur bozor oligopolistik bozor (guruh monopoliyasi)dan farqlanadi. Monopollashgan bozorda firmalar mustaqil boʻlganidan oʻz bozorida bir-biri bilan raqobatlashadi. Lekin raqobatning asosiy usuli narx bilan raqobatlashuv emas, balki sifat jihatidan bir-biridan farqlanuvchi mahsulot bilan bozorga chiqish hisoblanadi. Monopollashgan bozor yangi firmalarning kirib kelishi uchun ochiq hisoblanadi. Shu bois bu yerda raqobat cheklanmaydi, aksincha, kengayib turadi. Yangi firmalar kirib kelganda taklif koʻpayib, narxlar tushib ketadi, natijada zarar ham koʻtariladi. Zarar koʻrganlar bozordan chiqib ketishgach, narxlar oshadi, foyda maksimumlashadi. Bunday bozorda tovarlarni mukammallashtirish sotish hajmini oshirib, foyda miqdorini koʻpaytiradi. Raqobatda modernizatsiyadan tashqari, reklama ham keng qoʻllanadi. Monopollashgan bozorning monopollashuv darajasi amerikalik iqtisodchi a. P. Lerner (1903—1983) indeksi (l) bilan aniqlanadi:p-wm bu yerda r — narx; wm — meʼyoriy harajatlar. Indeks qiymati 0 dan 1 gacha oʻzgaradi. Uning qiymati 1 ga kanchalik yaqin boʻlsa, firma monopoliyasi shu qadar kuchli hisoblanadi. 
Oligopoliya – tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki 
sotuvchining  narx  va  ishlab  chiqarish  hajmini  belgilashdagi 
hukmronlik  holati  hisoblanadi.  Oligopolist-ishlab  chiqaruvchilarga 
o‗zbekistonda  sement  (asosan  bekobod,  quvasoy,  ohangaron, 
navoiy shaharlarida joylashgan), ko‗mir (angren shahri, surxondaryo 
viloyatining  sariosiyo  (sharg‗un)  va  boysun  (to‗da)  tumanlarida 
joylashgan)  ishlab  chiqarishni,  telefon  aloqa  kompaniyalarini  misol 
keltirish mumkin.

Mukammal raqobat va monopoliya bozorlar holatlari qanday

ishlashi haqida bir necha kerakli fikrlarni tasvirlasada, iqtisoddagi
koʻplab bozorlar ikkala holat elementlariga ham ega. Shunga koʻra, har
biri ham toʻla tasvirlanmagan. Tipik firma iqtisodiyotda raqobatga yuz
tutadi, biroq raqobat korxonani narx oluvchiga aylantiradigandek
qattiqqoʻl emas. Tipik korxona, shuningdek, maʼlum darajada bozor
kuchiga ega, lekin uning bozor kuchi Monopoliya modelida aniq
koʻrsatilgan korxona kabi unchalik qudratli emas. Boshqacha qilib
aytganda, koʻplab tarmoqlar mukammal raqobatning markaziy holati va
monopoliya oʻrtasida turadi. Iqtisodchilar bu hodisani
Nomukammal raqobatli bozorning bir turi bu Oligopoliya, unda
bozor faqat bir necha sotuvchilarga ega va har biri boshqa
sotuvchilardan unchalik farq qilmaydigan yoki oʻxshash mahsulotlarni
taklif qiladi. Iqtisodchilar bozor hukmronligini statistik ataladigan
konsentratsiya koeffitsiyentiga ega korxonalarning kichik guruhlari
orqali oʻlchashadi. Konsentratsiya koffitsiyenti bu bozordagi umumiy
mahsulot 4 ta yirik korxonalar orqali taʼminlanishidir. Lekin, baʼzi
sanoatlarda, eng katta firmalar ustunroq rolni oʻynaydi. Yuqori
konsentratsiyalangan sanoatlar oʻz ichiga gʻalla ekinlari (konsentratsiya
koeffitsiyenti 83 %), samoliyot ishlab chiqadigan (aviasozlik korxonalari
85 %). Elektr lampochkalari 89%, uy jihozlari 90 % va sigaretlar 99% ni
qamrab oladi. Ushbu tarmoqlar Oligopoliyaning eng zoʻr tasvirlangan
misollaridir.
Nomukammal raqobat bozorning ikkinchi turi, Monopolistik
raqobat deb ataladi. Bu bozor tizimidagi koʻplab korxonalar sotayotgan
mahsulotlari oʻxshash lekin bir xil emasligi orqali tasvirlanadi.
Monopolistik raqobatdosh bozorda har bir korxona ishlab chiqayotgan
mahsuloti uchun Monopoliyaga ega. Lekin boshqa korxonalar bir xil
isteʼmolchilar uchun kurashadigan oʻxshash mahsulotlar ishlab
chiqaradi.
Yanada aniqroq boʻlishi uchun Monopolistik raqobat bozorini
quyidagi xususiyatlarini tasvirlaydi.
- Koʻp sotuvchilar: koʻplab firmalar bir xil guruhdagi xaridorlar
uchun raqobatlashadi.
-Mahsulot turliligi: har bir korxona boshqa korxonaga qaraganda
eng kamida farq qiladigan mahsulot ishlab chiqaradi. Shunday qilib
narx belgilashda, har bir korxona pastga qiyalagan talab chizigʻiga duch
keladi.
258
-Erkin kirish va chiqish: Firmalar cheklovlarsiz bozorga kirishi
mumkin. Shunga binoan, korxonalar soni bozorda iqtisodiy daromad
nolga yetganda oʻzgaradi.
Daqiqali fikrlash quyidagi xususiyatlar bilan bozorni uzun
roʻyxatini ochadi: kitoblar, musiqalar, kinolar, kompyuter oʻyinlarlari,
restoranlar, pianino darslari, pishiriqlar, mebel va kokozo.