Iqtisodiyot nazaryasi asoslari” fanidan 1-oraliq nazorat savollari

ma’muriy-buyruqbozlik 
iqtisodiyoti
hisoblanadi. Bu tizim amalda barcha moddiy resurslarga ijtimoiy 
aniqrog`i davlat mulkchiligining hukmronligi va ma’muriy organlar tomonidan 

14 
iqtisodiy qarorlarning markazlashgan tartibda qabul qilinishi bilan xarakterlanadi. 

Foydalanadigan resurslarning hajmi, mahsulotning tarkibi va taqsimlanishi, ishlab 
chiqarishni tashkil qilish kabilarga tegishli barcha muhim qarorlar markaziy 
boshqarish organlari tomonidan qabul qilinadi. 
Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim 
bozor iqtisodiyoti 
tizimidir
. 
Bozor iqtisodiyoti tizimi asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin 
raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti bo’lib, ba’zi adabiyotlarda uni sof 
kapitalizm deb ham yuritiladi. Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor 
iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi deb ham yuritiladi. 
Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti 
resurslarga xususiy 
mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni 
tartiblashda va uyg`unlashtirishda bozor mexanizmidan foydalanish bilan 
tavsiflanadi. 

12.Bozor iqtisodiyoti: mohiyati, belgilari, mexanizmi.

ozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari uchun xos bo‘lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko'plab asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko‘pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Maz­kur iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy evolyusiya davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib qoldi. Xususiy mulkchilikning paydo bolishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining ro‘y berishi bozor iqtisodi­yotining kelib chiqishi va mavjud bo‘lishing umumiy sharti hisobla­nadi. Xususiy mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy xo‘jalikning tovar shaklini taqozo qiladi, tovar ishlab chiqarishning mavjud bo‘lishi o‘z-o‘zidan pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va iste’molning bozorga oid xususiyatini ko‘zda tutadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi. Ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslar erkin almashinuvining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotini samarali amal qilishining muhim shartlari boiib hisoblanadi.
13.Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va kamchiliklari.
Bozor iqtisodiyotining ijobiy va salbiy tomonlari haqidagi tortishuvlar turli maktablar va tendentsiyalar iqtisodchilari o'rtasida susaymayapti. Zamonaviy dunyoda o'zining sof shaklida bozor iqtisodiyoti deyarli hech qaerda namoyish etilmaydi. Aksariyat davlatlar o'zlarining amaliyotlarida bozor iqtisodiyoti va davlat tomonidan tartibga solinadigan aralash iqtisodiyotdan foydalanadilar. Bozor iqtisodiyotining kamchiliklari va uning zaif tomonlari qanday? Hatto eng mukammal va yaxshi ishlaydigan bozor mexanizmi ham biznes ishtirokchilarini suiiste'mol qilishdan va barcha vositalar yaxshi bo'lgan tajovuzkor marketing siyosatidan to'liq himoya qila olmaydi. Monopoliyalar mavqeini egallay boshlagan, o'z faoliyatidagi zaif raqobatchilarni bozordan chiqarib yuboradigan kompaniyalar tomonidan alohida xavf tug'diradi. Bozor mexanizmlari iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilariga nisbatan tanlash erkinligini beradi. Iqtisodiy faoliyat taraflari qaror qabul qilishda, sheriklar va pudratchilarni tanlashda, xo'jalik shartnomalarini tuzishda hech kimga bog'liq emaslar. Bozorga xos bo'lgan bu "iqtisodiy demokratiya" ham uning kuchli nuqtasidir.

14.Bozor tushunchasi , vazifalari va turlari.

ozor tushunchasi ko’pincha tovarlar sotiladigan va xarid qilinadigan joy sifatida talqin qilinadi. ozor tushunchasi ko’pincha tovarlar sotiladigan va xarid qilinadigan joy sifatida talqin qilinadi. Bozor – bu ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) bilan iste’molchi (xaridor)ni bir-biriga bog’laydigan, ayriboshlash jarayo­niga xizmat qiladigan tartiblar, mexanizmlar va muassa­saviy tuzilmalardir. Tovar va xizmatlar bozori bozorning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu bozorda xo’jalik sub’ektlarining barcha uchta turi: fuqarolar (uy xo’jaliklari) davlat va korxonalar qatnashadi.
15.Bozor mexanizmi va uning xaraktlanishi.
Bozorning asosiy elementlari - narxlar, talab va takliflarning yig'indisi bozor mexanizmini tashkil etadi. Ushbu mexanizmning asosini talab va taklifga bevosita ta'sir ko'rsatadigan narx tashkil etadi. Xususan, talab va taklif narx bilan teskari bog'liqdir. Narx oshadi - talab kamayadi. Taklif kamayadi - narx oshadi. Bunda har qanday tovarga talab va taklifning mutlaq qiymatlari emas, balki ularning nisbati eng muhim rol o'ynaydi. Aynan u aniq sotuvchilar va xaridorlarning taqdirini belgilaydi.
Taklif, talab va muvozanat narxi bozorning asosiy qismidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham mahsulot iste'molchilari, ham ularni ishlab chiqaruvchilar bozor qonunlarini boshqarishi odatda qabul qilinadi. Bozor mexanizmi o'z foydasi haqida o'ylaydigan tadbirkorni iste'molchining ehtiyojlariga yo'naltirishga majbur qiladigan majburlash mexanizmi sifatida ishlaydi.

16. Bozor infratuzilmasi va uning elementlari.

Bozorning samarali amal qilishi ko‘p jihatdan uning infratuzilmasining rivojlanganlik darajasiga bog‘liqdir.
Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o‘rnatish va ularning bir maromda amal qilishga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar tizimidir.Bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi muassasalarni quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha guruhlash mumkin:1) tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (ombor xo‘jaligi, transport va aloqa xizmatlari ko‘rsatuvchi korxonalar, birjalar, auksionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari va h.k.);2) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank, kredit muassasalari, sug‘urta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari va h.k.);3) ijtimoiy sohaga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.);4) axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to‘plash, umumlashtirish va sotish bilan shug‘ullanuvchi muassasalar).

17. Talab tushunchasi. Talab qonuni. Talab miqdoriga ta’sir etuvchi omillar.

18. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif miqdoriga ta’sir etuvchi omillar.
19. Talab va taklifni mos kelishi. Bozor muvozanati va uning turlari.
Bozor muvozanati — bozordagi tapab va taklifntg miqdoran va tarkib jihatidan bir-biriga muvofiq kelishi. Bozor muvozanati bir lahzalik (oʻzgarmas taklifda), qisqa muddatli (tashkilot yoki firmalarning oʻzgarmas miqdori va ishlab chiqarish hajmining oʻzgarishi) va uzoq muddatli (iqtisodiy shartsharoit tashkilot, firmalar va mavjud talabning zamonaviy darajasiga muvofiq kelganda) boʻlishi mumkin. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib qolsa, Bozor muvozanati buziladi. Umuman olganda Bozor muvozanati hamma tovarlarga nisbatan va uzok, vaqt boʻlishi mumkin. gar nomutanosiblikdan so'ng yangi muvozanat o'rnatilsa va narx darajasi va talab va taklif hajmi o'zgarsa, muvozanat beqaror deb ataladi.Barqarorlik turlari:
1.mutloq;
2.nisbiy;
3. Mahalliy (narx o'zgarishi yuz beradi, lekin ma'lum chegaralar ichida);
4. Global (har qanday tebranish sharoitida o'rnatiladi).
Muvozanatnarxiningfunktsiyalariquyidagilar:
1.tarqatish;
2.Ma'lumot;
3.rag'batlantiruvchi;
4. Muvozanat.
20. Giffen samarasi.
Giffen samarasi
deb (ingliz iqtisodchisi R.Giffen nomi bilan) ataladi.
Giffen kambag`al ishchi oilalari kartoshka qimmatlashishiga qaramasdan uni iste‘mol qilish
kengayishini kuzatib, bu samarani tasvirlab ko`rsatgan.
Ma‘lum vaqt oralig`idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar
tomonidan ma‘lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi.
Narx o`zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o`zgarishi sababli talab
kabi taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo`ladi. Alohida ishlab chiqaruvchi
hamda bozor taklifini ifodalovchi misol jadvalda ko`rsatilgan. Taklif narxlarning turli
darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini ko`rsatadi. Narxning
o`zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to`g`ri bog`liqlikdagi o`zgarishi
taklif
qonuni
deyiladi.
21. Engel qonuni.