Iqtisodiyot va menejment predmeti va izlanish uslublar 3Korxonalar iqtisodiyoti va menejmenti kursining mazmuni va vazifalari

Sakkizinchidan, raqobat, jur’at, xavfsizlik, tijorat sirlarining shakl va usullari. 
Korxonaning xo’jalik mexanizmi murakkab va ko’p qirrali tushunchadir. 
Xo’jalik mexnizmini o’rganish orqali korxona faoliyatida ro’y berayotgan iqtisodiy 
hodisalar va jarayonlarga baho berish, ularni rejalashtirish yo’llarini aniqlash 
imkoniyatiga ega bo’lamiz. 
Barcha iqtisodiy fanlarning usullarini falsafiy asosi va umumiy bilish quroli 
sifatida dialektika usuli ishlatiladi. Shu bilan birga bilish jarayonining rivojlanishi 
asosida ilmiy fikr yuritishning umumiy usullari ham topilgan. Ular qatoriga 
induksiya, deduksiya, analiz va sintez kabilar kiradi. 
Dialektika grekcha «dialektike» so’zidan kelib chiqib tabiat, jamiyat va 
tafakkurning umumiy qonunlarini o’rganish usuli sifatida vujudga kelgan, ya’ni 
falsafaning tabiat, jamiyat va tafakkurni o’rganish usuliga dialektika deb tushuniladi. 
Induksiya lotincha «inductio» so’zidan olingan bo’lib xabar olish mazmunini 
bildiradi. U fikr yuritishning bir tipi va tadqiq qilish usulidir. Umuman induksiya 
tadqiqot qilishda, xulosalarni asoslashda xususiylikdan, ayrim voqelikdan 

---

umumiylikka o’tish usulidir. Iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishda umumiy nazariy 
bilimga ega bo’lish uchun uning alohida tomonlari, emperik asoslari o’rganilib, 
xulosa qilinadi. 
Deduksiya lotincha «deductio» so’zidan olinib so’zma-so’z «chiqarish» 
ma’nosini bildiradi. Deduksiya ham induksiya kabi fikr yuritishni bir xili va tadqiq 
qilish usuli bo’lib, induksiya usulining teskarisini ishlatadi. Deduksiya usuli 
ishlatilganda umumiylikdan xususiylikka qarab fikr yuritiladi va tadqiqot olib 
boriladi. 
Analiz va sintez grekcha «analisys» va «sinthesis» so’zlaridan olingan bo’lib, 
analiz - bo’lish, ajratish va sintez - muvofiqlik, munosiblik ma’nosini bildiradi. 
Analiz va sintez tadqiqot usuli bo’lib, umumiy mazmunni yaxlitlikni alohida tarkibiy 
bo’limlarga (xususiylikga) ajratish va yaxlitlikni alohida tarkibiy bo’limlardan 
yaratish jarayoniga tushuniladi. Bular ham tadqiqotni logik uslublaridandir. Iqtisodiy 
amaliyotda bu usullardan keng foydalaniladi. Bunga asos bo’lib «Iqtisodiy tahlil 
nazariyasi», «Xo’jalik faoliyatining iqtisodiy tahlili» degan fanlarning mavjudligi 
hisoblanadi. 
Korxona iqtisodiyoti ilmiy fan sifatida yuqorida keltirilgan falsafaning 
usullaridan va boshqa fanlarda ishlatiladigan ko’p arsenalli usul va uslublarni o’z 
predmetini o’rganishda ishlatadi. Tabiiy yo’naltirilishi bo’yicha bu usul va uslublar 
iqtisodiy jarayon va hodisalarni tahlil qilish, ilmiy tadqiqot o’tkazish, prognozlash, 
rejalashtirish qurollari sifatida ishlatiladi. Bir qator alomatlari bo’yicha bu usullar son 
va sifat tahlili, solishtirish, kuzatish, eksperiment o’tkazish, tizimli tahlil, 
modellashtirish, estropolyatsiya, interpolyatsiya kabilarga bo’linadi. Bular bilan bir 
qatorda statistik, matematik bashorat (gipoteza) usullari keng ishlatiladi. 
1.3. Korxonalar iqtisodiyoti va menejmenti kursining mazmuni va vazifalari 
«Korxona iqtisodiyoti va menejmenti» korxonalar faoliyati va butun xalq 
xo’jaligi rivojlanishining miqdor ko’rsatkichlarini sifat ko’rsatkichlaridan ajralmagan 
holda o’rganuvchi «Iqtisodiy statistika» bilan, shuningdek, joriy va istiqboldagi 
ishlab chiqarishni hamda ishlab chiqarish texnologiyalarini rivojlantirish uchun zarur 

---

bo’lgan «Korxonalar xo’jalik faoliyatining tahlili» bilan ham bog’liq. Gap shundaki, 
korxonalar hayotida ro’y berayotgan iqtisodiy jarayonlarni texnika va 
texnologiyalarni bilmasdan o’rganishning iloji yo’q. Fan- texnika taraqqiyoti 
sharoitlarida texnika va texnologiyada jadal sur’at bilan yuz berayotgan o’zgarishlar 
nafaqat ishlab chiqarish xususiyatlarida, balki ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol 
qilish hamda ishlab chiqarishning iqtisodiy natijalarida ham aks etadi va shu sababli 
mazkur fanni o’rganishda hisobga olinmasligi mumkin emas. 
Mazkur fanning “Korxonalar xo’jalik faoliyatining tahlili” fani bilan o’zaro 
aloqasini alohida ko’rsatib o’tish kerak. Bunda ishlab chiqarishning moliyaviy va 
boshqa jihatlariga baho berish, zahiralarni aniqlashdan tashqari, bashoratlash 
yordamida korxona rivojlanishining istiqbollari aniqlanadi. Xorijiy mamlakatlar 
amaliyotining guvohlik berishicha, korxona, firma va kompaniyalarning ko’pchiligi 
ishlab chiqarish menedjerlari va iqtisodchilarning yuqori kasb malakasi va o’z 
sohasidagi chuqur bilimlari evaziga muvaffaqiyatlarga erishib, yuqori daromadga va 
ishlab chiqarish imidjiga ega bo’lmoqda. Shu sababli korxona iqtisodiyotini yaxshi 
bilishning o’zi kamlik qilib, bo’lajak mutaxassisning iqtisodiy fikrlash doirasini 
kengaytirish va uning xalq xo’jaligida o’z o’rnini topishini shakllantiruvchi boshqa 
iqtisodiy, texnikaviy hamda texnologik fanlar majmuasini ham bilish talab qilinadi. 
Menejmentning mazmunini iqtisodiyotni boshqarishning, boshqarish tizimlari 
va uni tuzishning tashkiliy shakllari, xo’jalik mexanizmi va boshqaruv uslublari, 
boshqaruv texnika va texnologiyasining nazariy va usulologik asoslarini o’rganish 
tashkil etadi. Menejment boshqaruv faoliyatining umumiy qonuniyatlari va 
tamoyillari, boshqaruv tizimiga ta’sir usullarini shakllantiradi, boshqaruv 
apparatining aniq vaziyatlardagi harakatlari va o’zini tutish hollarini umumlashtiradi. 
Iqtisodiyotni boshqarishning nazariy va amaliy tomonlarini o’rganadi. Boshqaruv 
nazariyasi boshqaruv faoliyatining qirralarini butun bir majmua ko’rinishida, nazariy 
tahlil va mantiqiy uslub asosida boshqarishning asosiy qonuniyatlari va usullarini 
ajratib o’rganadi. 
Menejmentning amaliy tomonlari quyidagi aniq vazifalarni xal etishga: 
iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o’tishiga, foyda olishga, ishlab chiqarish 

---

samaradorligini oshirish, aholi ijtimoiy himoyasini kuchaytirishga, kishilar ma’naviy 
darajalarini o’stirish va boshqalarga qaratilgandir. 
Menejmentning bu amaliy qismi boshqaruv tamoyillarini o’zini emas, balki 
ularni boshqaruv amaliyotida qo’llash qobiliyati, ya’ni ulardan aniq ko’rinishlaridan 
aniq vaziyatda, foydalana olish qobiliyatini o’rganadi. Uning boshqarish 
nazariyasidan farqi u iqtisodiyotni boshqarish amaliyotida qonuniyatlar, tamoyillari 
va uslublaridan foydalanish namunalarini ishlab chiqarishdadir. 
“Funksiya”-bu lotincha so’z bo’lib biror kimsa yoki narsaning ish, faoliyat 
doirasi, vazifasi degan ma’noni bildiradi. 
“Vazifa”-bu amalga oshirilishi, hal qilinishi lozim bo’lgan masala, erishilishi 
lozim bo’lgan, ko’zda tutilgan maqsad. Yoki birior bir topshiriq, xizmat, yumush, 
xizmat lavozimi, mansab, amal. 
Boshqaruv funksiyasi- deganda u yoki bu ob’ektni boshqarishga oid aniq 
vazifalarni hal etishga qaratilgan bir turdagi ishlar majmuasi tushuniladi. 
Boshqaruv funsiyalarining mazmuni Boshqaruv funksiyalarining mazmuni u 
yoki bu faoliyatni tashkil qilishdan kelib chiqadi. Masalan, ishlab chiqarishni olaylik. 
Uning dastlabki bosqichida: 
• Loyihalash; 
• Konstruktorlik; 
• Rejalashtirish kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq funksiyalar paydo bo’ladi. 
Keyingi funksiyalar ishlab chiqarishni tayyorlash, ya’ni: 
• Mahsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish; 
• Mehnat me’yorlari, materiallari sarfini belgilash; 
• Asbob-uskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq. 
Ishlab chiqarish jarayonini boshlash va uni uzluksiz davom ettirish uchun: 
• Ishlab chiqarish vositalari, texnika; 
• Xom ashyo; 
• Elektr quvvati kabilarni hal etib olish kerak bo’ladi