Iqtisodiyotimizda so‘nggi yillarda Vazirlar Mahkamasining 13 fevral 2009-yildagi majlisida ta’kidlaganidek

Suyuk va gazsimon yokilgilar.
Neft – tuk kungir yoki deyarli kora rangli uziga xos xidli moysimon suyuklik. U suvdan engil, suvda amalda erimaydi.
Tarkibi jixatdan neft – molekulyar massasi turlicha bulgan, asosan suyuk uglevodorodlarning murakkab aralashmasi (ularda kattik va gazsimon uglevodorodlar erigan) buladi. Odatda, bu uglevodorodlar parafin uglevodorodlar, sikloalkanlar, aromatik uglevodorodlardan iborat.
Neftning uzi shunday xolicha odatda ishlatilmaydi. Neftdan texnikada kimmatli bulgan maxsulotlar olish uchun u kayta ishlanadi.
Neftni birlamchi kayta ishlash uni xaydashdan iborat. Neft neftni kayta ishlash zavodlarida yuldosh gazlardan ajratilgandan keyin xaydaladi. Neft xaydalganda tinik maxsulotlar: benzin (kayn. xarorati 40 dan 150 – 200⁰S gacha), ligroin (kayn. t. 300⁰S), kerosin (kayn. t. 150 – 300⁰S), gazoil – solyar moyi (kayn. t. 300⁰S dan yukori), koldikda esa – kovushok kora suklik – mazut olinadi. Mazut yana kayta ishlanadi. U pasaytirilgan bosimda (parchalanib ketmasligi uchun) xaydaladi va surkov moylari: urchuk moyi, mashina moyi, silindr moyi va boshkalar ajratib olinadi. Ba’zi navli neftlar mazutidan vazelin va parafin ajratib olinadi. Mazutning xaydashdan keyin kolgan koldigi neft koramoyi yoki gurdon deb ataladi.
Neftni kayta ishlash maxsulotlaridan turli maksadlarda foydalaniladi. Benzin kup mikdorlarda aviatsiya va avtomobil yokilgisi sifatida ishlatiladi. U odatda molekulalarida urtacha 5 dan 9 tagacha uglerod atomi bor uglevodorodlardan tarkib topgan buladi.
Ligroin dizel dvigatellari uchun yokilgi, shuningdek lak – buyok sanoatida erituvchi sifatida ishlatiladi. Uning kup mikdori kayta ishlanib, benzinga aylantiriladi.
Kerosin reaktiv dvigatellar va traktor dvigatellari uchun, shuningdek uy – ruzgorda yonilgi sifatida ishlatiladi. U molekulasida urtacha 9 dan 16 tagacha uglerod atomlari bor uglevadarodlardan tarkib topadi.
Solyar moylari mator yokilgisi sifatida, surkov moylaridan – mexanizmlarni moylash uchun foydalaniladi.
Vazelindan tibbiyotda foydalaniladi. U suyuk va kattik uglevodorodlar aralashmasidan iborat.
Parafin yukori karbon kislotalar olish uchun ishlatiladi, gugurt va kalamlar ishlab chikarishda, yogochga shimdirish, sha’m, gutalin tayyorlash va x.uchun ishlatiladi. U kattik uglevodorodlar aralashmasidan iborat.
Gurdon uchuvchan bulmagan karamtir massa, kisman oksidlangandan keyin asfalt olish uchun ishlatiladi.
Mazut kayta ishlanib surkov moylari va benzinolinishidan tashkari, undan kozonlarga yokiladigan suyuk yokilgi sifatida xam foydalaniladi.
Neftni ikkilamchi kayta ishlash usullarida uning tarkibiga kiradigan uglevodorodlarning strukturasi uzgaradi. Bu usullar orasida neft uglevodorodlarning krekinglash (paralash) katta axamiyatga ega bulib, u olinadigan benzin mikdorini oshirish uchun kullaniladi.
Termik krekingda boshlangich xom ashyo (mazut va b.) 450 – 550⁰ S tempratura va 2 –7 Mpa bosimda kizdiriladi.Bunda uglerod atomlarining soni kup bulgan uglevodorodlarning molekulalari uglerod atomlarining soni kam bulgan tuyingan va tuyinmagan uglevodorodlarning molekulalariga ajratiladi. Masalan:
S16N34 S8N18 + S8N16
S₈N₁₈ S4N10 + S₄N₈ va x.
Avtomobil benzini asosan shu usul bilan olinadi. Uning neftdan olinadigan mikdori 70% ga etadi.
Katalitik kreking katalizatorlar (odatda alyumosilikatlar) ishtirokida 4500S va atmosfera bosimida utkaziladi. Bu usul bilan aviatsiya benzini olinadi va uning unumi 80% ga etadi. Neftning asosan kerosin va gazoil fraksiyalari ana shu usulda krekinglanadi. Katalitik krekinglashda ajralish reaksiyalari bilan bir katorda izomerlanish reaksiyalari xam sodir buladi. Bu reaksiyalar natijasida molekulalarining uglerod skleti tarmoklangan tuyingan uglevodorodlar xosil buladi, bu esa benzinning sifatini yaxshilaydi.
Tabiiy gaz tarkibida molekulyar massasi kichik bulgan uglevodorodlar buladi. Uning taxminiy tarkibi (xadm jixatdan) kuyidagicha: 80 – 98% metan, 2 – 30% uning eng yakin gomologlari – etan, propan, butan va ozrok mikdorda aralashmalar – vodorod sulfid, azot, nodir gazlar, uglerod (IV) – oksid va suv buglari.
Odatda, neftda erigan xolda buladigan va uni kazib olishda ajralib chikadigan yuldosh gazlar xam tabiiy gazlar jumlasiga kiradi. Yuldosh gazlar tarkibida metan kamrok, lekin etan, propan, butan va yukori uglevodorodlar kuprok buladi. Bundan tashkari, ular tarkibida neft konlariga alokador bulmagan boshka tabiiy gazlardagi kabi kushimchalar, chunonchi, vodorod sulfid, azot, nodir gazlar, suv buglari, karbonat angidrid buladi.
Ilgari yuldosh gazlar ishlatilmas va neft kazib olishda mash’ala usuli bilan yondirib yuborilar edi. Xozirgi vaktda ularni tutib kolishga va yogilgi sifatida xam, kimmatli kimyoviy xomashyo sifatida xam foydalanishga xarakat kilinmokda. Yuldosh gazlardan shuningdek neftni krekinglashda olinadigan gazlardan past xaroratlarda xaydash yuli bilan aloxida – aloxida uglevodorodlar olinadi. Propan va butandan degidrogenlash yuli bilan tuyinmagan uglevodorodlar – propilen, butilen va butadien olinadi, sungra ulardan kauchuk va plastmassalar sintez kilinadi.
Tabiiy gazlardan issiklik berish xususiyati yukori bulgan (1m3 gaz yokilganda 54400 kJ gacha issiklik chikadi) arzon yokilgi sifatida foydalaniladi. Bu turmush va sanoat extiyojlari uchun ishlatiladigan yokilgilarning eng yaxshi turlaridan biridir. Bundan tashkari, tabiiy gaz kimyo sanoati uchun kimmatli xom ashyo xisoblanadi.
Tabiiy gazlari kayta ishlashning kup usullari ishlab chikilgan. Kayta ishlashdan asosiy maksad – tuyingan uglevodorodlarni ancha aktiv – tuyinmagan uglevodorodlarga aylantirishdan iborat, sungra tuyinmagan uglevodorodlar sintetik polimerlarga (kauchuk, plastmassalarga) aylantiriladi. Bundan tashkari, uglevodorodlarni oksidlanish yuli bilan organik kislotalar, spirtlar va boshka maxsulotlar olinadi.