Iqtisodiyotimizda so‘nggi yillarda Vazirlar Mahkamasining 13 fevral 2009-yildagi majlisida ta’kidlaganidek

6- mavzu Kimyoviy texnologiyada yonilgi va uning sifati. Yoqilg‘i turlari. Yoqilg‘i manbalari va ularning kimyoviy tarkibi
Reja:

1.Kimyo sanoatida gaz. Gazlarning kimyoviy tarkibi.

2.Gazlarni tozalash usullari.
3. Gazlarning tarkibidagi namlik, vodorod sulfide va boshqa moddalarni ajratish usullari.
4.Yoqilg‘i turlari. Yoqilg‘i manbalari. Suyuk yoqilg‘i va ularni qayta ishlash.
5.Kimyoviy texnologiyada yoqilg‘ini tutgan urni,yokilgi turlari,yokilgi manbalari, suyuk yokilgilar va ularni kayta ishlash. gazsimon yokilgilar tugrisida umumiy ma’lumotlar keltirilgan.

Toshkumir kattik yokilgi bulishidan tashkari, kimyo sanoatining muxim xom ashyosi xam xisoblanadi. Xozirgi vaktda, sanoatda toshkumirlarni kayta ishlashning bir necha usullari kullaniladi: kuruk xaydash (kokslash, yarimkokslash), vodorod bilan ishlash, chala yondirish, kalsiy karbid olish.

Neft va tabiiy gazni kayta ishlash bilan bir katorda, toshkumirni kokslash xam sanoatda aromatik uglevodorodlar olishning muxim manbai xisoblanadi.
Kokslash jarayonini laboratoriyada xam amalga oshirish mumkin. Agar toshkumir temir naychada xavo kiritmasdan kattik kizlirilsa, bir ozdan keyin gaz va bug ajralishini kurish mumkin. U – simon nayda kulansa xidli smola va uning ustida ammiakli suv yigiladi Undan utgan gazlar esa idishda suv ustiga yigiladi.

Toshkumirni kayta ishlash sxemasi.
Tajribadan sung temir naychada koks koladi. Yigib olingan gaz juda yaxshi yonadi, u koks gazi deb ataladi.SHunday kilib, toshkumirni xavosiz joyda kizdirish natijasida turtta asosiy maxsulot: koks, toshkumir smolasi, ammiakli suv va koks gazi xosil buladi.
Toshkumir smolasi tarkibida xilma – xml aromatik va geterotsiklik organikaviy birikmalar buladi. Odatdagi bosimda xaydash bilan uni bir necha fraksiyaga ajratish mumkin. Xar bir fraksiya yana kaytadan ishlanadi va xaydaladi. Toshkumir smolasidan aromatik uglevodorodlar, fenollar, geterotsiklik birikmalar – piridin, xinolin va ularning gomologlari olinadi.
Koks gazi tarkibida metan, etilen, vodorod, uglerod (II) – oksid gazlari mavjud. Ular ayrim xollarda yokib yuboriladi yoki kayta ishlanadi.
Toshkumirni vodorod bilan ishlov berish 400 – 6000S xarorat 250 atm bosim ostida katalizator (temir oksidlari) ishtirokida amalga oshiriladi. Taxminan 5 t kungir kumirdan 1 t sifatli benzin olish mumkin.
Toshkumirni chala yondirib uch turdagi gazsimon aralashma xosil kilinadi, ular tarkibida uglerod (II) – oksid, buladi, ular generator gazi, suv gazi va sintez gazlaridir.
Generator gazi olish jarayoni chug xolidagi kumir ustidan SO2 gazi utkazib amalga oshiriladi:
S + O₂ SO₂, SO₂ + S 2SO.
Suv gazi olish uchun chug xolidagi kumir ustidan suv bugi utkaziladi:
H₂O + S H₂ + SO
Sintez gazi olish uchn tabiiy gaz (metan) ni katalizator ishtirokida suv bugi bilan ta’sir etdirib yoki katalizator (NiO) ishtirokida 800 – 9000S da kislorodni tabiiy gaz bilan ta’sirlatib olinadi:
SN4 + H₂O SO + 3H₂
SN4 + SO₂ 2SO + 2H₂
2SN₄ + O₂ 2SO + 4H₂
Texnikada uglerod (II) – oksid SO uglerodlar aralashmasini (odatdagi bosimda) yoki (yukori bosimda) spirtlar olishda ishlatiladi.
Kumirdan (koks yoki antratsitdan) va oxakdan kalsiy karbid olinadi:
SaO + S = SaS₂ yoki Sa .
Keyinchalik kalsiy karbid atsetilenga aylantiriladi:
Sa + Sa (ON) +
Kalsiy karbiddan chna kalsiy sionamid xam olinadi.
YOgochni kayta ishlab glyukoza olinadi, glyukozani bijgitib esa etil spirt xosil kilinadi. SHu xomashyodan vitamin S va limon kislota xam olinadi. Ignabargli daraxtlar yogochidan esa skipidar va kakifol olinadi va boshkalar.