Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

5.3. Hujjatlarning aylanishi
Xo‘jalik jarayoni sodir etilganini isbotlovchi yoki jarayon so­
dir etilishiga asos b o lu v c h i hujjatlar bir necha m as’ul shaxslar- 
da, bolim larda, korxonalarda harakatda b o la d i va o ‘z m o lja li 
b o ‘yicha xizmat qilib b o lg an id an so ‘ng, belgilangan tartibda arx- 
ivga topshiriladi, y a’ni hujjat aylanishi sodir b o la d i. Demak, huj­
jatlarning aylanishi birlamchi hujjatlar tuzilib, ulam i qayta ishlab 
va umumlashtirib, guruhlashdan so‘ng, arxivga topshirilgungacha 
b o lg a n harakatidir.
Buxgalteriya hisobining har bir obyekti hujjatlari alohida ayl- 
anish tizimiga ega. M asalan, kassa hujjatlarining aylanishi kirim-
117

---

chiqim orderlari hujjatlarini rasmiylashtirishdan boshlanib, to kas- 
siming hisoboti va moliyaviy hisobotgacha boradi.
Buxgalteriyaga kelib tushgan hujjatlar majburiy tekshiruvdan 
o ‘tishi kerak. Hujjatni tekshirishda quyidagilam i e ’tiborga olish 
kerak bo‘ladi.
Shakl nuqtayi nazaridan (hujjat to ‘g ‘ri toMdirilganligi, hamma 
rekvizitlar mavjudligi, to ‘liqligi).
Mazmun nuqtayi nazaridan (hujjatlashtirilayotgan jarayon qo- 
nuniyligi, iqtisodiy mazmunga ega ekanligi, alohida k o ‘rsatkichlar 
mantiqiy bog‘liqligi, arifmetik xatolar y o ‘qligi).
Iqtisodiy mantiqsiz, qonunga xilof jarayonlar aks ettirilgan hu­
jjatlar rasmiylashtirishga va jarayonning bajarilishiga qabul qilin- 
maydi. Bunday hujjatlar tegishli qaror qabul qilish uchun korxona 
boshqarma buxgalteriyalariga topshirilishi shart.
Qayta ishlangan hujjatlarga albatta tegishli belgi qo‘yilishi 
lozim. Bu bilan hujjatni yana qayta ishlashning oldi olinadi. Agar 
hujjat q o ‘lda qayta ishlansa, hisob registriga yozilgan muddati, 
agar qayta ishlash hisoblash qurilmasi orqali am alga oshirilsa, ular- 
ni ishlashga javobgar nazoratchi tomonidan shtamp orqali belgi 
q o ‘yiladi.
Kassa jarayonlariga asos b o iu v c h i kassa kirim va chiqim or- 
derlariga, to ‘lov vedomostlariga jarayon amalga oshirilgan zahoti 
q o ‘lda yoki shtampda «olindi» yoki « to lan d i» degan so‘zlar mud- 
datni (kun, oy, yil) ko‘rsatib aks ettirilishi shart.
Buxgalteriya hisobida hujjatlar harakati, y a’ni tashkil etish yo­
ki boshqa korxona, tashkilot va m uassasalardan hisobga, qayta ish­
lashga, arxivga uzatish uchun olinishi ro ‘yxat bilan tartibga soli- 
nadi.
Hujjat aylanishi ro‘yxatining tuzish ishlarini bosh buxgalter 
tashkil etadi va hujjat aylanishi ro ‘yxati korxona rahbari tom oni­
dan tasdiqlanadi. Ro‘yxatni tuzishdan m aqsad hisob ishlarini os- 
onlashtirish va hujjat aylanishini oqilona tashkil etishdan iborat. 
Hujjat aylanishining ro ‘yxati sxema k o ‘rinishida rasmiylashtirili-
118

---

shi mumkin. Yoki jadval k o ‘rinishida b o iib , quyidagi rekvizitlar- 
ga ega b oiad i:
hujjatning nomi;
hujjatni tuzish (nusxa soni, rasmiylashtiruvchi m as’ul, bajaril- 
ishga m as’ul, bajarilish muddati);
hujjatni tekshirish (tekshirishga m as’ul, keltiruvchi shaxs, 
keltirish tartibi, keltirish muddati);
hujjatni qayta ishlash (bajaruvchi shaxs, qayta ishlash m udda­
ti);
arxivga berish (arxivga beruvchi shaxs, berish muddati); 
ro ‘yxatni tasdiqlash b uy rug in in g tartib raqami va muddati; 
korxona muhri, korxona bosh buxgalteri va rahbari imzosi. 
Korxona xodimlari hujjat aylanishi ro ‘yxatiga asosan, ular 
faoliyatiga taalluqli hujjatlarni tuzadi va taqdim etadi. Hujjatning 
o ‘z vaqtida to ‘g ‘ri to id irilish i, belgilangan muddatda taqdim etili- 
shi, ulardagi m a’lum otlam ing ishonchliligiga javobgarlik shu hujj­
atni tuzgan va imzo chekkan shaxsga yuklatiladi.
Korxona b o ‘yicha hujjat aylanishining ro ‘yxati asosida ishlarn- 
ing o ‘z vaqtida bajarilishini bosh buxgalter nazorat qilib boradi. 
Dastlabki hujjatlar, hisob vedomostlari, buxgalteriya hisobotlari va 
balanslari arxivga topshirilishi majburiydir. Hujjatlar arxivga top- 
shirilgunga qadar buxgalteriyada maxsus binoda yoki korxona rah­
bari tayinlagan moddiy javobgar shaxs m as’ulligida berkitiladigan 
shkaflarda saqlanadi.
Q at’iy 
hisobdagi 
blankalar 
esa 
ularning 
saqlanishini 
ta ’minlaydigan seyflarda, metall shkaflarda, maxsus binolarda 
saqlanadi. Aniq bir hisob vedom ostiga taalluqli, joriy oyda qayta 
ishlangan dastlabki hujjatlar xronologik tartibda y ig llib , arxivga 
m a’lumotnoma bilan topshiriladi.
Kassa orderlari, hisobdorlik hisobotlari, bank k o ‘chirmalari 
ular ilovalari bilan birga xronologik tartibda y ig ila d i va taxtlanadi. 
B a’zi bir hujjatlar taxtlanmasligi mumkin, ammo ulam i yo‘qotish 
yoki suiste’mollikning oldini olish m aqsadida tikib q o ‘yiladi. Kor-
119

---

xona arxivida dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va hisobotlami 
saqlash tartibi 0 ‘zbekiston Respublikasi arxivi bosh boshqarmas- 
ining materiallami saqlash ko‘rsatmasiga k o ‘ra o ‘matiladi.
Hujjatlam ing buxgalteriyadan va arxivdan boshqa tarmoq 
xodim lariga berilishi korxona bosh buxgalteriya ruxsati bilan amal­
ga oshiriladi. Korxonadan hujjatlami faqat ayrim hodisalami an­
iqlash maqsadida dastlabki tergov, prokuratura va sud tashkilotlari 
tomonidan amaldagi qonunchilikga javob bergan hollardagi qaror- 
lariga asosan olinishi mumkin. Hujjat olinishi bayonnom a bilan 
rasmiylashtirilib, bir nusxasi korxonaning tegishli m as’ul xodimi- 
ga imzo bilan beriladi. Hujjatni olgan tashkilotning ruxsati va vaki- 
li ishtirokida tegishli m as’ul xodim olingan hujjatdan nusxa olishi 
mumkin. Unda asos va olingan muddat k o ‘rsatilishi kerak.