Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o
Kalkulatsiyaning mazmuni va turlari
Download 5.82 Mb. Pdf ko'rish
|
portal.guldu.uz-BUXGALTERIYA HISOBINAZARIYASI
|
6.2. Kalkulatsiyaning mazmuni va turlari
Kalkulatsiya - tannarxni aniqlash demakdir. Tannarx degan- da malisulot tayyorlash yoki xizmat ko'rsatish uchun ketgan xara- jatlam ing puldagi ifodasi tushuniladi. U shbu usul dan korxona mulklaridan b a’zilarining hisobini yuritishda foydalaniladi. M a salan, ishlab chiqarilgan malisulot, material tannarxini aniqlash. Shuningdek, savdo korxonalaridagi m uom ala xarajatlari, mod- dalari, summalarini tovarlar bo‘yicha tegishli ravishda taqsimlash- da ham kalkulatsiyadan foydalaniladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Tasdiqlangan xarajatlar to ‘g ‘risida»gi nizom ida xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida vujudga keladi- gan xarajatlar tarkibi yoritib berilgan. Buxgalteriya hisobining ushbu usuli boshqa usullar bilan uzviy b o g liq bo'lgan. Umuman, e ’tibor berilsa, buxgalteriya hisobining ham ma usuli ham o'zaro uzviy bog‘langan. Kalkulatsiya usulining schyotlar tizimi bilan b o g ‘liqligi shundaki, kalkulatsiya qilinishi ta lab etilayotgan m ablag' bilan bog'liq xarajatlar tegishli schyotlarda aks ettiriladi. Baholash bilan kalkulatsiyaning bogTiqligi shundaki, kalkulatsiya orqali aniqlangan tannarxlar baholash ko‘rinishida h i sobga olinadi. 132 Turli m a b la g ia r tannarxi kalkulatsiya yordamida aniqlanadi, masalan, mehnat buyumlari, tayyorlangan mahsulot, sotilgan tovar (ish, xizmat)lar tannarxi ham kalkulatsiya yordamida aniqlanadi. Barcha m a b la g ia r tannarxi hisoblanayotganda korxona xo‘jalik ja- rayonlaridagi - ta in in o t, ishlab chiqarish, sotishdagi xarajatlari hi sobga olinadi. 0 ‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan mahsulot, ba- jarilgan ishlar, k o ‘rsatilgan xizmatlar tannarxini hisoblashning us- lubiy asosi b o lib , 1995- yilning 1- yanvaridan amaliyotga joriy qilingan va Vazirlar M ahkamasining 1999- yilning 5- fevralidagi 54-sonli qarori bilan qayta k o ‘rib chiqilgan «Mahsulot (ishlar, xiz matlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi to ‘g ‘risida»gi Nizom hi soblanadi. Ushbu N izom da barcha xarajatlar quyidagicha guruhlangan: 1. M ahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xara jatlar (bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda bevosita qatnashgan xarajatlar kiradi): - bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; - bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; - boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar shu jum ladan, ishlab chiqarish xususiyatlariga ega b o lg a n ustam a xarajatlar. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar (bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda bev osita qatnashmaydigan xarajatlar kiradi): - sotish xarajatlari; -b o sh q arish xarajatlari (m a’muriy sarf-xarajatlar); - boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. Xo‘jalik yurituvchi subyektning umum x o ‘jalik faoliyatidan olingan foyda va zararlami hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xara jatlari: - foizlar b o ‘yicha xarajatlar; 133 - xorijiy valyuta bilan operatsiya b o ‘yicha salbiy kurs tafovut- lari; -q im m a tli qog4ozlarga qo'yilgan m ablag‘lami qayta baholash; - moliyaviy faoliyat b o ‘yicha boshqa xarajatlar. Yuqorida m ahsulot tannarxiga kiritiladigan va kiritilmaydigan xarajatlar keltirib o lild i. M ahsulot tannarxiga kiritiladigan bevosita va bilvosita m od diy xarajatlar, bevosita hamda bilvosita m ehnat xarajatlari, shun ingdek boshqa xarajatlar moddalari mavjud b o ‘lib, ular Nizomda keng yoritilgan. Obyekt tannarxi kalkulatsiya qilinayotganda uning qay darajada aniq b o lis h i hisobni to ‘g ‘ri yuritilishiga, xarajatlam- ing tegishli schyotlarda aks ettirilishiga b o g liq d ir. Bunga erishish uchun xarajatlar analitik hisobini to ‘g ‘ri y o lg a qo'yish, xarajatlar bilan b o g iiq , x o ‘jalikni yaxshi y o lg a qo'yish, shuningdek, xarajatlar moddalarini guruhlanishini yaxshi o ‘zlashtirib olish kerak b o lad i. Mahsulot tannarxining to ‘g‘ri aniqlash uchun xarajatlarni davr- lar bo'yicha to‘g ‘ri taqsimlash kerak b o la d i. Bunday holat gazeta va jum allar uchun korxonalar obunasi davrida, shuningdek, yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan b o g iiq xarajatlar sarflangan davr- da yuzaga keladi. M a’lumki, korxonalar obunani yilning oxirgi oylarida amalga oshiradilar, obuna to lo v la ri ham shu oylarda to lan ad i. Vaholanki. obuna kelgusi yilning 12 oyi uchun m oljallangan. Shuning uchun ham obuna tolovlarini kelgusi yil 12 oyi uchun taqsimlab chiq- ish tegishli davr xarajatlariga qo‘shish maqsadlidir. Agar to lan g an obuna haqlari shu to lan g an oydagi xarajatlar tarkibiga birdaniga q o ‘shilsa, shu oydagi xarajatlaming miqdori sun’iy ravishda oshib ketishiga olib kelishi tabiiydir. Ahamiyat berib qaralsa, obuna xarajatlari kelgusi davrga te- gishligiga ishonch hosil qilish mumkin. Shunga o ‘xshash xara jatlar hisobi uchun «Kelgusi davr xarajatlari» 3100 - schyot m oljallangan. 134 Xarajatlar am alga oshirilganda, hisobi «Kelgusi davr xara jatlari» 3100 - schyotda yuritiladi. Xarajat mahsulot tannarxiga qo‘shilishi kerak b o ‘lgan davrda, kelgusi davr xarajatlari schyotid- an joriy davr xarajatlari schyotiga o ‘tkazib boriladi. Kelgusi davr bilan bog‘liq xarajatlarga yana quyidagi misolni keltirish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish korxonasida yoki um u miy ovqatlanish korxonasida yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan b o g liq xarajatlar (xomashyo, mehnat haqi va hokazo) joriy davr da ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tarkibiga kiritilsa, tannarx noto‘g ‘ri hisoblanishiga olib keladi. Yangi mahsulot turi tajriba va turli boshqa tekshiruvlardan o ‘tib, uni keng m iqyosda ishlab chiqa rish y o ‘lga q o ‘yilganidan so‘ng, kelgusi davr xarajatlari schyotida hisobga olib q o ‘yilgan xarajatlar summasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga bir necha davr (oylar) davomida taqsimlab bo riladi. Korxonada m avjud b o ‘lgan asosiy vositalam ing jism oniy es- kirishi natijasida ta ’mirlash ishlarini bajarilishi talab etiladi. Asosiy vositalami kapital ta ’mirlash ishlari uchun k o ‘p miqdordagi xara jatlar sarflanishini e ’tiborga olsak, ta ’mirlash ishlari bajarilgan davrdagi xarajatlam i, y a ’ni mahsulot tannarxini birdaniga oshib ketishi kuzatiladi. M ahsulot tannarxini bir davrda birdaniga oshib ketishining oldini olish maqsadida, asosiy vositalar ta ’mirlash ish lari yuzasidan zahira hisoblab boriladi. Zaxira hisoblash 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya Vazirligi ruxsati bilan tashkil etiladi. Zaxira hisobini yuritish uchun - 8910 «Kelgusi davr to ‘lovlari va xarajatlari yuzasidan zahira» passiv schyoti m o ljallangan. Zaxira hisoblanganda ham shu oydagi xara jat (Debet 2010, 2310, 2510, 9400) ham da zahira (Kredet 8910) ko‘payadi. Shunday qilib, har oyda m a ’lum bir miqdorda m ahsu lot tannarxiga q o ‘shib borish natijasida vujudga kelgan zahira hiso- bidan ta ’mirlash ishlari bajariladi. U vaqtda xarajat ko‘paymaydi, balki, zahira summasi kamayadi. Zaxiralar ko‘rinishidagi xarajatlarga ishchi va xodim lam ing mehnat ta ’tili kunlari uchun hisoblanadigan mehnat haqi xarajatla- 135 rini ham misol tariqasida keltirish mumkin. M a’lum ki, mehnat kodeksiga ko‘ra, ishchi va xodim lar bir yilda bir m arta mehnat ta ’tilini olish huquqiga egadir. B a’zi bir korxonalarda ishchilar so- ni ko‘p b o ‘ladi. M a’lumki, ko‘pchilik shaxslar mehnat ta ’tilini yoz oylarida olishga harakat qilishadi. Agar m ehnat haqlari mahsulot tannarxiga qo‘shilishini e ’tiborga olsak, yoz oyida ishlab chiqa- rilayotgan mahsulot tannarxini su n’iy ravishda birdaniga oshib ketishi ro ‘y berishini tushunish mumkin. Sababi m ehnat ta ’tiliga chiqqan xodim larga ham, ular o‘m iga m ehnat qilayotgan xodimlar- ga ham mehnat haqi hisoblanishi kerak. Sun’iy ravishda mahsulot tannarxini mehnat ta ’tili kunlari uchun hisoblangan xarajatlar hiso biga oshib ketishining oldini olish maqsadida zahira hisoblab bo riladi. Zaxira umumiy summasi y ig ‘ilishi uchun bir miqdorda oy- ma-oy mahsulot tannarxi oshishi hisobiga zahira hisoblab boriladi. M ehnat ta ’tili uchun ish haqlari hisoblanayotgan oyda xarajat k o ‘paymasdan zahira summasi kamayadi va shu yo‘l bilan m ahsu lot tannarxini sun’iy ravishda oshishining oldi olinadi. Hisoblab bo- rilgan zahira summalari ortib qolsa, korxona foydasiga o ‘tkaziladi. Shubhali qarzlar yuzasidan zahiralar ham korxona zararini birdan iga oshishiga yo‘l q o ‘ymaslik m aqsadida tashkil etiladi. Hisobi esa 4910 «Shubhali qarzlar yuzasidan zahira» passiv schyotida yuriti- ladi. Bunda har oyda Debet 9430 Kredit 4910 buxgalteriya provod kasi am alga oshiriladi. Shubhali qarzlar yuzasidan y ig ‘ilgan zahira hisobidan kreditorlik qarzlari qoplansa, quyidagi buxgalteriya pro vodkasi yoziladi: Dt 4910 «Shubhali qarzlar yuzasidan zahira»; Kt 4010 «Olinadigan schyotlar». Savdo korxonalarida muomala xarajatlari bo‘lib, ular hisobi 9410 schyotda yuritiladi. Muomala xarajatlarinmg 23 ta moddasi mavjuddir. Sotilgan tovarlar uchun muomala xarajatlarini kalku- latsiya qilinishi tovar uchun savdo ustamasini aniq belgilash im- koniyatini yaratadi. Masalan, muzlatgich bilan bog‘liq xarajatlar (shu muzlatgich eskirish summasi, ta ’mirlash xarajatlari, elektroen- ergiya sarfi uchun to ‘lov summalari)ni muzlatgichda saqlanadigan 136 tovarlar miqdori o ‘rtasida proporsional taqsiinlash zarur, y a’ni mu- zlatgichda oy davomida saqlangan jam i tovarlar miqdorida tovami necha foizni tashkil etishi aniqlab olinadi, so‘ngra muzlatgich bilan b o g liq b o ‘lgan barcha xarajatlam ing shuncha foizi tegishli tovar bilan bog‘liq xarajatga q o ‘shiladi. Reklam a xarajatlari reklama qilingan tovarlar miqdoriga mos ravishda taqsimlanadi. Savdo korxonasi umumiy tarzda reklama qilingan bo ‘lsa, oy davomida sotilgan jam i tovarlar b o ‘yicha har bir tovam ing miqdori foizlarda aniqlanib, so ‘ngra shu foizlarga k o ‘ra reklama umumiy xarajatlari sotilgan tovarlar o ‘rtasida taqsimlana di. Savdo korxonalarining hisob tizim ida bunday hisob ishlari «M uomala xarajatlari kalkulatsiyasi» fanida o ‘rganilgan. Bu fan hozirgi vaqtda amaliyotda kam roq qoilanilm oqda. Ammo savdo korxonalarida sotilgan tovarlarga tegishli transport xara- jatlarining aniqlash amaliyotda q o ‘llaniladi. Bu bilan oy davom i da sarflangan transport xarajatlarining jam i shu oydagi xarajatlar ga qo‘shilishining oldi olinadi. Sababi qabul qilingan tovarlam- ing barchasi shu oyda sotilmaydi-ku, shuning uchun ham sotilmay qolgan tovarlarga tegishli transport xarajatlari aniqlanib, transport xarajatlarining qoldig‘i sifatida qolishi kerak. Sotilgan tovarlarga tegishli transport xarajatlari esa joriy davr muomala xarajatlariga qo‘shiladi va foyda hisobi dan qoplanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, kalkulatsiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda miqdori aniqlanishi uchun asos hisob lanadi. Olingan foyda (daromad)dan soliq summasi hisoblanishini e ’tiborga olsak kalkulatsiya o ‘m ini, ahamiyatini bilish qiyin emas. Baholash - x o ‘jalik m ab lag lari, m ajburiyatlar va x o ‘jalik j a rayonlarini pul o lc h o v birligida aks ettirish usulidir. Bundan bux galteriya hisobida xo‘jalik m ab lag lari va ularning kelar manbalari, majburiyatlari va x o ‘jalik jarayonlarini faqat pul o ‘lchov birligida ifodalanadi degan xulosa kelib chiqadi. Korxona mulklari baholanayotganda ulam ing tuzilishi, foy- dalanilishi, ishlab chiqarishda qatnashishi, maqsadli m o‘ljali kabi 137 xususiyatlari e'tiborga olinadi. X o ‘jalik m a b lag ia ri baholanayot- ganda haqiqiylik va bir xillik qoidalariga amal qilinishi shart. K alkulatsiya tannarxni aniqlash dem akdir. Tannarx bu m ah sulot tayyorlash yoki xizmat k o ’rsatish uchun ketgan xarajatlar- ning puldagi ifodasidir. Ushbu usuldan korxona mulklaridan b a ’zilari hisobini yuritishda foydalaniladi. M asalan, ishlab chiqa- rilgan m ahsulot, material tannarxini aniqlash. Shuningdek, savdo korxonalaridagi m uom ala xarajatlarining m oddalari summalarini tovarlar b o ‘yicha tegishli ravish da taqsim lashda ham kalkulatsi- yadan foydalaniladi. Kalkulatsiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda m iq dori aniqlanishi uchun asos hisoblanadi. Bundan ko‘rinib turibdi- ki, kalkulatsiya, tannarx va xarajat so‘zlari o ‘zaro boglangandir. Shuning uchun xarajatlar va ularning iqtisodiy mazmuni, guruh- lanishi to ‘g ‘risida tushunchaga ega b o ‘lish maqsadga muvofiqdir. «M ahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xara jatlarining tarkibi ham da moliyaviy natijalam i shakllantirish tarti- bi to‘g ‘risida»gi nizomga asosan xarajatlar ishlab chiqarish va davr xarajatlariga b o iin ad i. Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqaril- gan m ahsulot tannarxini tashkil etadi. Davr xarajatlari korxonaning foyda yoki zararlari hisobidan qoplanadi. Download 5.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|