Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

Tayanch iboralari:
Hujjat, hujjat aylanishi, rekvizit, blanka, arxiv, dastlabki va y ig ‘ma, farm oy- 
ish, tasdiqlovchi, inventarizatsiya, to ‘liq va qisman, rejali inven-tarizatsiya, 
to'satdan inventarizatsiya, inventarizatsiya y ozu vi, inventarizatsiya dalolatno- 
m asi, solishtirish vedom osti.
M avzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar:
1. 
Buxgalteriya hisobi hujjatiari deb nim aga aytiladi?
2. Hujjatlar qanday aham iyatiga ega?
3. 
H ujjatlam ing qanday turlari mavjud?
4. 
Buxgalteriya hisobi hujjatiari qachon kuchga kiradi?
5. 
Hujjatlardagi rekvizitlar nimalardan iborat?
6. Hujjatlami rasm iylashtirish qanday amalga oshiriladi?
1
. 
H ujjatlam ing aylanishi nima?
128

---

8. Q at’iy hisobdagi hujjatlar deb nim aga aytiladi'7
9. 
Inventarizatsiya v a uning aham iyati nim adan iborat?
10. Inventarizasiyaning qanday turlari mavjud?
11. Inventarizatsiya o ‘tkazish va natijasini rasm ivlashtirish qanday am al­
ga oshiriladi?
12. R ejali inventarizatsiya qachon am alga oshiriladi?
13. T o'satdan inventarizatsiya qachon am alga oshiriladi?
14. Hujjatlar inventarizatsiyasi deganda nimani tushunasiz?
15. Inventarizatsiya natijalari qanday rasm iylashtiriladi?
129

---

V I BOB. BA H O LASH VA K A L K U LA T SIY A
6.1. Baholash turlari va uning ahamiyati
Buxgalteriya hisobi usuli elementlaridan biri baholash b o lib , 
uning ahamiyati butun x o ‘jalik miqyosida ham kattadir. Baholash
- x o ‘jalik m ab lag lari, majburiyatlar va x o ‘jalik jarayonlarini 
pul o lc h o v birligida aks ettirish usulidir.
M a’lumki, 
korxona 
faoliyatida 
ishlatiladigan 
xo'jalik 
m a b lag la ri va ulam ing tashkil topish manbalari turli b o lib , 
o lc h o v birliklari, shakl hamda tuzilishlari, tashkil topishlari har 
xil k o ‘rinishga egadir. Korxona xo‘jalik faoliyatida ro ‘y beradigan 
x o ‘jalik jarayonlari natijasida m ablag‘ va ulam ing tashkil topish 
manbalari ham miqdor, ham hajm jihatdan o ‘zgarishi ham tabiiy 
holdir.
Demak, ular hisobining yuritish uchun yagona o lc h o v birligi
- puldan foydalanmaslikning iloji yo‘q. Korxona mulki hisobi 
yuritilayotganda baholanadi.
«Buxgalteriya hisobi haqida»gi qonunga asosan, aylanma ak- 
tivlarni baholash ikki xil ko ‘rinishda amalga oshiriladi:
Haqiqiy tannarxda - ishlab chiqarish tannarxi. Bozor bahosida 
- sotish so f qiymati.
Korxona mulklari baholanayotganda ulam ing tuzilishi, foy­
da- lanilishi, ishlab chiqarishda qatnashishi, maqsadli m o lja li ka­
bi xususiyatlari e ’tiborga olinadi. M asalan, savdo korxonalarida 
tovarlar sotib olish va sotish baholarida hisobga olinadi. Yana bir 
m ablag‘ - asosiy vositalar hisobi yuritishda quyidagicha baholar- 
dan foydalaniladi.
B oshlanglch qiymat - asosiy vositalami xarid qilish, keltirish, 
tashish, o ‘matish va umuman foydalanish holatiga keltirish bilan 
b o g iiq b o lg a n xarajatlar yig in disidan iborat.
Joriy qiymat - m a’lum bir muddatga amaldagi bozor baholar- 
iga moslashtirilgan asosiy vosita qiymati yoki manfaatdor tomon-
130

---

lar o ‘rtasida alraashiladigan asosiy vosita summasi. Joriy qiymat 
asosiy vositalam ing qayta baholashishi natijasida vujudga keladi.
Asosiy vositalam ing qayta baholanishi esa ikki holat natijasida, 
yam hukumat yoki ta ’sischilar qaroriga asosan am alga oshiriladi:
Qoldiq qiymat - bu asosiy vositalam ing bo sh lan g lch yoki joriy 
qiymat bilan ja m g ‘arilgan amortizatsiya summasining farqidir.
Tugatish qiymati - asosiy vositalam ing foydalanish muddati 
tugashi natijasida vujudga kelishi m oijallanayotgan qiymatdan, hi- 
sobdan chiqarish b o ‘yicha kutilayotgan xarajatlar ayirmasidir.
Amortizatsiya qilinadigan qiymat - bu asosiy vositalam ing 
boshlang'ich qiymati bilan nazarda tutilayotgan (baholangan) tu ­
gatish qiymati o ‘rtasidagi farqdir.
Asosiy vositalam ing yuqorida sanab o ‘tilgan baholash natijasi­
da vujudga keladigan qiymatlari Buxgalteriya Hisobi Milliy Stan- 
dartining (BHMS) 5-sonli standartida keltirib o lilg an . X o'jalik 
m ablagiari baholanayotganda haqiqiylik va bir xillik talablarga 
rioya qilinishi shart.
Haqiqiylik - x o ‘jalik m ablagiarining so'm da baholanilishini 
to ‘g ‘ri am alga oshirilishini talab etadi. Joriy hisobda m ablag‘ qa­
nday baholangan b o is a , balans va hisobotning boshqa shakllarida 
aks ettirilganda ham shu bahoda ko'rsatilishi shart.
Yuqorida tovarlar ham da asosiy vositalar baholanishi haqida 
m aiu m otlar keltirildi. Quyida korxonalaming b a’zi mulklarini ba­
holanishi haqida so ‘z yuritiladi.
M ateriallar aylanma m ab la g ia r hisoblanib, ulam ing korxona 
xo'jalik faoliyatidagi harakati tez amalga oshadi. M ateriallaming 
har bir turini tayyorlash, ulaming haqiqiy tannarxini aniqlash, hiso­
blash k o ‘pgina hisob-kitob ham da vaqtni talab etadi. Materiallami 
baholashda quyidagi baholardan foydalaniladi: m ateriallam ing reja 
bahosi va haqiqiy tannarxi. M ateriallaming haqiqiy tannarxi va re­
ja bahosi b o ‘yicha baholari o ‘rtasidagi farq analitik hisob orqali an- 
iqlanadi va «M ateriallar qiymati o ‘rtasidagi farqlar» - 1610 schy- 
otda aks ettiriladi. Jahonda sarflangan m ateriallam ing haqiqiy tan­
narxini aniqlashda baholashning quyidagi usullaridan foydalanila­
di:
131

---

FIFO - o ‘rtacha chamalangan baholar bo'yicha, birinchi tush- 
um - birinchi xarajat;
LIFO - o ‘rtacha chamalangan baholar bo'yicha, oxirgi tushum
- oxirgi xarajat;
AVECO - o'rtacha tannarx.
Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartining 4 - sonida mate- 
riallam i baholashda AVECO usulidan foydalanish tavsiya etil- 
gan. M ajburiyatlar baholanishi tom onlar kelishuviga asosan, pul 
ko'rinishida aks ettiriladi. Sud qaroriga k o 'ra, vujudga kelgan maj- 
buriyat summasi esa sudning tegishli qaroriga asosan aks ettiriladi. 
M oliyaviy qo'yilm alar joriy va bozor baholarida hisobga olinadi. 
Nomoddiy aktivlar baholanganda boshlang'ich qiymatda, bozor qi- 
ymatida, balans (hisob) qiymatda va hokazolarda hisobga olinadi.