Ish vaqtidan foydalanish darajasini o‘rganish

2.2. Ekspluatatsion xarajatlar va tashish tannarxining tahlili

Tashish tannarxi va ekspluatatsion xarajatlar “O‘TY” AJining moliya xo‘jalik faoliyatining hamma tomonlarini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlardir. Shu tufayli ishlab chiqarish xarajatlarini to‘g‘ri hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish hamda tahlil qilish buxgalteriya hisobi va iqtisodiy tahlil fanlarini muhim vazifalaridan biridir.
Tannarxni kamaytirish zaxiralarini aniqlash uchun, unga ta’sir etuvchi omillardan foydalanishni takomillashtirish lozim, ya’ni:

• 
  mehnat resurslaridan (ish vaqtini yo‘qotishni bartaraf etish, mahsulot ishlab chiqarish hajmini va sifatini oshirish bo‘yicha mehnat jamoasining qiziqishini ta’minlash);
  
• 
  moddiy xarajatlardan (yoqilg‘i, materiallar, elektr energiyani samarali ishlatish);
  
• 
  mehnat vositalaridan (harakatlanuvchi tarkibni samarali ishlatish, yangi texnikani joriy etish va modernizatsiyalash).
  

Yuqorida ko‘rsatilgan choralar bilan birgalikda moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishning asosiy omili tashish hajmini oshirish zaxiralarini aniqlash va joriy etishdir.
Amaldagi texnologiya va texnik vositalar qo‘llanilganda ham tashish hajmini oshishi bilan tashish birligiga to‘g‘ri keladigan ekspluatatsion xarajatlar kamayadi. Buning sababi ekspluatatsion xarajatlarning 55-60% bilvosita xarajatlar tashkil qiladi.
Mahsulot tannarxining tarkibiga mahsulot ish va xizmatlar tannarxiga kiritiladigan xarajatlar, mahsulot ish bajarish, xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi to‘g‘risidagi Nizomga muvofiq quyidagi xarajat elementlari kiritiladi:

• 
  bevosita va bilvosita harakterdagi moddiy xarajatlar.
  
• 
  bevosita va bilvosita harakterdagi ish haqi xarajatlari va ajratmalar.
  
• 
  bevosita va bilvosita harakterdagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiya xarajatlari.
  
• 
  bevosita va bilvosita harakterdagi boshqa xarajatlar.
  

Tashish tannarxining aksariyat qismini bilvosita xarajatlar tashkil qilganliklari bois tashish hajmini oshirish bo‘yicha mavjud bo‘lgan ichki imkoniyatlarni aniqlash va foydani oshirish yuzasidan xarajatlarni to‘g‘ri va o‘rinli boshqarishning shartlarini belgilashdan iboratdir.
Tashish tannarxiga kiritilgan barcha o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarning o‘zgarish sabablarini me’yorlar va baho o‘zgarishi asosida o‘rganish lozim. Tashish tannarxi va ekspluatatsion xarajatlarni tahlil qilish vazifalari:

• 
  Tannarxni pasaytirish bo‘yicha belgilangan rejani bajarilishi va dinamikasini nazorat qilish;
  
• 
  Tannarxni o‘zgarish sabablarini aniqlash va unga ta’sir etuvchi omillarni miqdor jihatidan hisoblash;
  
• 
  Tannarxni pasaytirish zaxiralarini aniqlash.
  

Tashish tannarxi va ekspluatatsion xarajatlarni tahlil qilish uchun buxgalteriya va statistik hisobotlar ma’lumotlarida, hamda tortish turi va tashish turlari bo‘yicha xarajatlar kalkulyatsiyasi ma’lumotlari va boshqa ma’lumotlardan foydalaniladi.
Temir yo‘l transpoti moliyaviy faoliyati haqidagi hisobot shakli (69-shakl) 11 bo‘limlardan iborat, har bir bo‘limda tashish tannarxi va ekspluatatsion xarajatlarga bevosita yoki bilvosita bog‘liq ma’lumotlar aks ettirilgan.
Temir yo‘l transportining xarajatlarini kamaytirish – iqtisodiy muammolarning biri, ish haqini ko’tarishning va narxlarni boshqarishning asosidir.
Tashish xarajatlari miqdori bir nechta omillarga bog‘liq, asosiylari tashish hajmi, elektr tortish og‘irligining salmog‘i, texnik qurollanganlik, mehnat unimdorligining darajasi.
Xarajatlarni kamaytirish zaxiralari ekspluatatsion harajatlarning bashoratini bajarilishi va unga ta’sir etuvchi omillarning iqtisodiy tahlili asosida bajariladi.
Xarajatlarni tahlil qilishning asosiy vazifalari quyidagilar:

• 
  bashorat va o‘tgan davr ma’lumotlarini taqqoslash orqali xarajatlarning o‘zgarish tendensiyalarini aniqlash;
  
• 
  tashish hajmiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;
  
• 
  tashish tannarxini kamaytirish zaxiralarini aniqlash;
  
• 
  xarajatlarga ta’sir etuvchi, korxona faoliyatiga bevosita va bilvosita bog‘liq omillarni aniqlash;
  
• 
  resurslardan samarali foydalanishni nazorat qilish.
  

MTU xarajatlar tahlili bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi:
I – faoliyat turlari, xo‘jaliklar va xarajatlar elementlari bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarning rejasini bajarilishiga umumiy tavsif beriladi.
II – tashish hajmiga bevosita va bilvosita bog‘liq guruhlarga ajratilgan, xarajatlar ko‘rib chiqiladi.
III – xarajatlarga, tashish hajmi va tannarx darajasining o‘zgarish ta’siri o‘rganiladi.
IV – harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifatini aks ettiruvchi, omillarni xarajatlarga va tashish tannarxiga ta’siri tahlil qilinadi.
V – resurslarni ishlatish me’yorining o‘zgarishi natijasida xarajatlarga ta’siri aniqlanadi.
VI – MTU tuzilmaviy bo‘linmalar bo‘yicha tashish tannarxining o‘zgarishi bo‘yicha tadqiqot olib boriladi.
VII – MTU resurslaridan noratsional foydalanish sabablarini bartaraf etish yo‘llarini aniqlash.
Barcha bosqichlar bo‘yicha ishlarni bajarilishi MTU xarajatlarini va tashish tannarxini tashkil qilish jarayonini o‘rganish imkonini beradi.

Ilova ma’lumotlaridan foydalanib 1-jadval to`ldiring, tashish tannarxini qo’yidagi formula yerdamida hisoblang:

=(((28985)*10)/33970)=8,53 ( tiyin/10 keltir. t/km). =(((34932.2)*10)/43296)=8.06 ( tiyin/10 keltir. t/km).
Bu yerda ye^pl, ye^f – hisobot va reja bo’yicha ekspluatatsion xarajatlar mln.sum
Ekspluatatsion xarajatlar va tashish tannarxining tahlili qo’yidagi tartibda amalga oshirish lozim.
1. Tashish hajmiga “bog’liq bo’lmagan” xarajatlar summasini aniqlang
E_nz = ye_o – ye_z, ming so’m
1.reja (baza)
Е_о=28985, ming so‘m
Э_з=12173.7, ming so‘m
_нз = Э_о – Э_з=28985-12173.7=16811,3 ming so‘m
2.hisobot
Е_о=34932.2 ming so‘m.
Э_з=14746.1 ming so‘m
Е_нз =Е_о – Е_з= 34932.2-14746.1 =20186.1 ming so‘m
3.o’zgarishi

Э_ўз = Э_хис – Э_реж=20186.1 -16811,3=3374.3

ming so‘m
Э_ўз%= (Э_хис/Э_реж)*100%-100%=[20186.1/16811.3]*100%=120%

bunda ye_o – ekspluatatsion xarajatlar umumiy summasi, ming. sum;

E_z – bog’lik xarajatlar summasi, ming. sum
2. Tashish xajmini keltirilgan t-km o’zgarishi ta’sirida ekspluatatsion xarajatlar umumiy o’zgarish summasini aniqlang (ming sum).

1.reja (baza)

Е_{реж(∑Плр)}= 33970*8,53=289764,1 ming so‘m.

∆Е_{реж(∑Плр)} = 289764,1-28985=260779,1 ming so‘m

2.hisobot

Е_{хис(∑Плх)}= 43296*8.06=348965.76 ming so’m
∆ Е_{хис(∑Плх)}= 348965.76 -34932.2=314033.56 ming so’m
3.o’zgarishi
∆ Е_{ўз(∑Плў)}= ∆ Е_{хис(∑Плх)}- ∆Е_{реж(∑Плр)}= 314033.56 -260779,1=53254.46 ming so’m
∆Е_{ўз(∑Плў)%}=(∆Е_{хис(∑Плх)}/∆Е_{реж(∑Плр)})*100%-100%=
=314033.56 /260779,1-100%=-17 %

3. Tashish tannarxini o’zgarishi ta’sirida ekspluatatsion xarajatlar umumiy o’zgarish summasini aniqlang.

, ming sum
O’zgarish balansi

∆Е_о(С)= 43296*(-0.47)=-20.3 ming so’m
Xisob kitoblar natijasi bo’yicha xulosa keltiring.
Bundan sung ekspluatatsion xarajatlar, keltirilgan tn-km va tashish tannarxini indekslarini hisoblang:
(34932/28985)= 1,2

(43296/33970)=1.27

(8.06/8,53)= 0.94

Tashish tannarxini pasaytirish imkonini beruvchi optimal shartlar.

=1.27›1,2 =1.27/1.2=1.05 =1.05‹1.27
Tannarxini rejadan o’zgarishi, %
S_% = I_S * 100 – 100, %=(0.94*100-100)= -6%

(«+» belgisi tannarxni oshirini rejaga nisbatan, «–» belgisini pasayishi).

Bevosita va bilvosita xarajatlar indekslarini hisoblash formulasi:
=(14746.1/12173.7)=1.2
=(20552.9/16811,3)=1,22
Bu o’z navbatida ekspluatatsion xarajatlarni tejamiga va tannarxni pasayishiga olib keladi.
Tannarx indeksini bevosita va bilvosita xarajatlarla hisoblash formulasi:
(1,2/1.27)=0.94
(1,22/1.27)=0.96

Agar tashish tannarxni pasayishi material va mehnat resurslari tejashi orqali bevosita xarajatlar hisobiga reja normativlariga nisbatan o’zgargan.

Agar – tashish texnik vositalardan jadallik (intensiv) foydalanish hisobiga erishilgan ya’ni bilvosita xarajatlar hisobiga