Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

 
va b11 
bo‘yicha o‘rnatilgan qo‘yimlar ushlanishi kerak. 
Agarda, ishlov berishning talab etilgan aniqligini sezilarli ravishda oshirish 
unumdorlikni juda ham kamayishiga va mahsulot tannarxini oshishiga olib kelsa, unda 
konstruktorlik baza A dan bevosita ariqchani frezalash imkonini beruvchi maxsus 
moslama qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lishi mumkin. Texnologik tayanch baza A 
yuza, bir vaqtning o‘zida konstruktorlik baza ham hisoblanadi. Hech qanday qayta 
hisoblashsiz konstruktorlik o‘lcham a=10+0,36 mm o‘lcham bevosita ushlanadi. b 
o‘lchamning o‘zgarishi konstruktorlik o‘lchamni olish aniqligiga ta‘sir qilmaydi. 
Shuning uchun bu yerda qo‘yimni kamaytirish uchun keskin talab qo‘yishga zarurat 
qolmaydi. 
1.14, 1.15,b –rasmlarda frezalar komplektida bir vaqtda A yuzasi bilan birga 
ariqchani frezalash sxemasi ko‘rsatilgan. Xuddi shunday, oldingi hol kabi, ariqcha 
texnologik baza A yuzadan ishlov beriladi (bu yerda sozlanuvchi o‘lcham hisoblanadi), 
konstruktorlik va o‘lchov bazalari bilan bir yuzada yotadi. Кonstruktorlik o‘lcham 
a=10+0,36 mm, qayta hisoblashsiz ushlanadi va qo‘yimlarni qat’iy kamaytirmasdan, 
konstruktor tomonidan o‘rnatilgan qo‘yimni, bu yerda, shuningdek, o‘zgartirish talab 
etilmaydi. A yuzani b o‘lchamga ishlov berish uchun B yuza tayanch texnologik baza 
bo‘lib xizmat qiladi, ya‘ni u ham chizmada o‘rnatilgan 
b
T
=0,62 mm qo‘yim bilan uni 
qat’iy cheklamasdan bajarilishi mumkin. 

---

1.14 va 1.15 rasmlarda ko‘rilgan to‘g‘ri burchakli ariqchali prizmatik tanavor 
misoli ko‘rsatadiki, ya‘ni texnologik jarayonlarni ishlab chiqishda texnolog turli 
ko‘rinishdagi texnologik bazalarni qo‘llashi mumkin ekan. 
Texnologik jarayonlarning mumkin bo‘lgan variantlari o‘zining afzalliklariga va 
kamchiliklariga ega. Masalan, tanavorlarga tayanch texnologik bazalardan ishlov 
berishda, konstruktorlik va o‘lchov bazalar bilan bir yuzada yotmagan (1.14–rasm), 
o‘lchamlarni qat’iy hisoblash va qo‘yimlarni sezilarli qat’iy cheklash zarurati tug‘iladi, 
ya‘ni unumdorlikni pasayishi va ishlov berishning qimmatlashishiga olib keladi. 
Ammo tanavorni tayyorlash uchun xususiylashgan moslamalar yoki asboblar talab 
etilmaydi.
1.15 -rasm. Кonstruktorlik baza bilan mos tushuvchi, 
A texnologik bazadan ariqcha frezalash. 
Tanavorlarga konstruktorlik va o‘lchov bazalar bilan bir yuzada yotgan tayanch 
texnologik bazadan ishlov berishda (1.15,a–rasm), konstruktorlik o‘lchamlarni qayta 
hisoblashsiz va konstruktor tomonidan berilgan qo‘yimlarni qat’iy cheklamasdan 
bevosita ushlash imkoni tug‘iladi, demak, ishlov berish unumdorligi ham pasaymaydi, 
ammo maxsus va har doim qulay bo‘lmagan moslama yaratilishi talab etiladi. Agarda, 
o‘lchamlar konstruktorlik va o‘lchov bazalar bilan bir yuzada yotgan sozlanuvchi 
texnologik bazadan ushlansa (1.15,b–rasm), shuningdek, qo‘yimlarni qayta hisoblash 
va qat’iy cheklab qo‘yishga hojat qolmaydi, biroq, amallarni bajarish uchun tanlangan 
kesuvchi asboblar talab etiladi. Texnologik jarayonni eng yaxshi variantini tanlash, 
ishlab chiqarishning konkret sharoitini hisobga olgan holda texnik-iqtisodiy 
hisoblashlar asosida olib boriladi. 

---

Bazalarning doimiylik tamoyili shundan iboratki, texnologik bazalarni 
almashtirish zarurati tug‘ilmasa (qora bazalar bundan mustasno), ya‘ni texnologik 
jarayonlarni ishlab chiqishda o‘sha berilgan bitta texnologik bazani qo‘llashga intilish 
zarur. 
Ishlov berishni bitta texnologik bazada olib borishga intilish shunday 
tushuntiriladiki, ya‘ni texnologik bazalarni har qanday almashtirish turli texnologik 
bazalarda ishlov berilgan yuzalarni o‘zaro joylashish xatoligini ko‘paytiradi, unga 
texnologik bazalarning o‘zaro joylashishi xatoligini qo‘shimcha qiladi.
Masalan, 1.16,a - rasmda tasvirlangan tanavor uchun to‘rtta kichik teshik, 
markaziy teshiklarning ruxsat etilgan 

= + 0,1 mm xatoligi bilan simmetrik o‘qlarini 
mos tushishini ta‘minlash talab etilgan bo‘lsin, markaziy katta teshikni yo‘nish esa 
tokarlik dastgohida (1.16,b–rasm) va to‘rtta kichik teshiklarni parmalash konduktorda 
(1.16,b–rasm) turli A va B baza yuzalarni qo‘llash bilan olib boriladi. Shuning uchun 
o‘qlarning haqiqiy siljishlari qo‘llanilgan bazalar o‘zaro joylashishi xatoligi 100 mm 
o‘lcham qo‘yimi miqdoriga oshadi. Buni texnologik o‘lchamlar zanjirini hisoblash 
tasdiqlaydi (1.16, g–rasm). 
1.16–rasm. Yo‘nish va parmalashda bazalar doimiylik tamoyilini qo‘llash. 
1
,
0
)
05
,
0
20
(
30
)
05
,
0
50
(
100
20
30
50
100
min
max
max
max













mm, 
056
)
05
,
0
20
(
)
05
,
0
50
(
46
,
0
100
20
30
50
100
max
max
min
min













mm. 
Кichik teshiklarni konduktor bo‘yicha olib borilganligi tufayli, o‘qlari orasidagi 
masofa (60 mm li o‘lcham) aniq bajariladi, shuning uchun hisoblashda 30 mm li 
o‘lcham shartli ravishda doimiy deb qabul qilinadi. 

---

Ishonchimiz komilki, amallarni ikkisini ham o‘zgarmas bazadan (masalan A 
yuzadan) bajarganimizda o‘qlarning siljishi qiymatlarining o‘zgarishi kamayadi, 
chunki u 100 mm li o‘lchamni o‘z ichiga olmagan, deyarli qisqa texnologik o‘lchamlar 
zanjiridan aniqlanadi (1.16, d, f –rasmlar): 
1
,
0
)
05
,
0
20
(
30
)
05
,
0
50
(
20
30
50
min
max
max











mm; 
1
,
0
)
05
,
0
20
(
30
)
05
,
0
50
(
20
30
50
max
min
min











mm. 
Bundan ko‘rinib turibdiki + 0,1 mm oralig‘ida o‘qlarni mos tushishi kerak 
bo‘lgan chizmaning talabi bajariladi. 
Tanavorlarni turli amallarda texnologik bazalarni saqlab ishlov berish, 
ishlanuvchi yuzalarni o‘zaro joylashish xatoligini kamaytiradi, ammo amalda shunday 
vaziyatlar ham uchrab turadiki, qachon bu talabni bajarish moslamalar 
konstruksiyalarini ortiqcha murakkablashuvi va ularning qimmatlashuviga olib keladi. 
Bu vaziyatdan texnolog, texnologik bazalarni qulayini tanlab va ishlanuvchi yuzalar 
o‘zaro joylashishi xatoliklarini oshiruvchi tegishli hisoblashlarni bajarib, bu bazalarni 
almashtirishga majbur bo‘ladi. Texnologik jarayonning barcha amallarini bajarishda 
bazalar doimiyligi tamoyiliga amal qilish, detal aniqligi va mehnat unumdorligini 
oshirish imkoniyatini beradi. 
 
1.4.7-§. Birinchi operatsiya uchun baza tanlashning ahamiyati 
Mexanik ishlov berish va yig‘ish jarayonlarini loyihalashda deyarli murakkab va 
prinsipal bo‘limlardan biri texnologik bazalar va bazalash sirtlarini tanlash va tayinlash 
hisoblanadi. Texnologik bazalar to‘g‘risidagi savolni yechimi sezilarli darajada: 
konstruktor tamonidan berilgan o‘lchamlarni bajarish faktik aniqligiga; ishlanuvchi 
yuzalarning o‘zaro to‘g‘ri joylashishiga; loyihalangan texnologik amalni ishchi 
tamonidan bajarishda qo‘yilgan aniqlikni ushlashga; zarur moslamalar konstruksiyasi, 
keskich va o‘lchash asboblarga va murakkablik darajasiga; detalni ishlashning umumiy 
unumdorligiga bog‘liq.
Texnologik jarayonni loyihalovchi texnolog konstruktorga qaraganda detalni 
chizmasida 
konstruktor 
tomonidan 
beriilgan 
birgina 
detalni 
shakli 
va 

---

o‘lchamlarinigina ko‘rmasdan, balki u, bu detalni tanavordan tayyor detalga aylantirish 
jarayonidagi qator shakl va o‘lchamlarini o‘zgarishini ko‘rib chiqadi. 
Shuning uchun, detalni ishlashning birinchi amalidan boshlab, texnolog 
texnologik bazalarga nisbatan ishlanuvchi yuzalarni orientirlanishini ko‘zda tutishi 
zarur. 
Detalga ishlov berishni birinchi amalidan boshlab, uning ishlanuvchi sirti 
texnologik bazalarga nisbatan orientirlanadi. 
Binobarin, detallarga ishlov berishda bazalovchi yuzalarni qo‘llash uslubiga 
bog‘lq holda ular: tayanch, sozlash va tekshirish bazalovchi sirtlarga bo‘linadi.