Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

2.3.3-§. Detal sirt to‘lqinsimonligi va g‘adir-budirligi 
Mashinasozlik uchun sirtqi qatlam sifati juda ham katta ahamiyatga ega. Sifatni 
baholash uchun g‘adir–budirlik, to‘lqinsimonlik va jihoz sonli parametrlar qo‘llaniladi. 
G‘adir-budirlik deb, –bazaviy uzunlikda nisbatan qadami uncha katta 
bo‘lmagan mikroizlar majmuiga aytiladi. 

---

To‘lqinsimonlik deb, g‘adir-budirlikni o‘lchash uchun qabul qilingan bazaviy 
uzunlikdan qadami sezilarli katta bo‘lgan, periodik navbatma-navbat keluvchi 
notekisliklarga aytiladi.
To‘lqinsimonlik yuzalar g‘adir-budirliklari bilan shakl og‘ishlarning o‘rtasini 
egallaydi. 
2.22-rasm. 
G‘adir-budirlik uchun L/H < 50, to‘lqinsimonlik uchun L/H
t
=50...1000 (2.22–
rasm) va shakl og‘ish uchun L/H
t
> 1000.H va H
t
qiymatlar mikrometr ulushidan 
boshlab o‘n millimetrlargacha bo‘lgan 
2.22-rasm. Sirt g‘adir-budirligi oraliqda yotadi. G‘adir-budirlikni baholashda va 
to‘lqinsimonligi nafaqat L va H lar hisobga olinadi, balki mikrobo‘rtiqlar shaklini ham, 
chunki u detallar xossalariga hal qiluvchi omil sifatida ta‘sir ko‘rsatadi. 
Ғadir–budirlik uch parametr R
a
, R
z
va R
max
, ikkita qadam parametri S, S
m 
va t
p
mikroprofil nisbiy tayanch uzunligi bo‘yicha baholanadi. 
R
a
-profilni o‘rtacha arifmetik og‘ishi deb ataladi. (2.22-rasm). 
R
l
y dx
a


1
0
1
yoki taxminan 



n
i
i
a
y
n
R
1
1
(2.48) 
bunda n– bazaviy uzunlik l da tanlangan nuqtalar soni;
2.23-rasm. G‘adir-budirlikning profili va parametrlari. 

---

y
i
– profilning og‘ishi, ya‘ni profilning har qanday nuqtasi va o‘rta chiziq 
orasidagi masofa. y masofa ishorasiga qaramasdan ordinatasi kabi olinadi, ya‘ni m 
chiziq usti va ostida (2.23– rasmda chap va o‘ng qismlarida vertikal chiziqlar 
ko‘rinishida ko‘rsatilgan). 
R
z
parametr – o‘nta nuqta bo‘yicha notekisliklar balandligi – bazaviy uzunlik 
oralig‘ida, profil bo‘rtiqlarining beshta eng katta balandliklari va botiqlarining beshta 
eng katta chuqurliklari o‘rtacha absolyut qiymatlarini yig‘indisini bildiradi; 












5
1
min
5
1
max
5
1
i
i
i
i
z
H
H
R
,
(2.49) 
bunda, H
i max
– profilning beshta eng katta maksimumlarining og‘ishi; 
H
i min
– profilning beshta eng katta minimumlarining og‘ishi.
Profilning o‘rinli bo‘rtiqlarining S o‘rtacha qadami deb, bazaviy uzunlik 
oralig‘ida o‘rinlik bo‘rtiqliklar qadamini o‘rtacha qiymatiga aytiladi. 
Profilning notekisliklarini S
m
 o‘rtacha qadami deb, bazaviy uzunlik oralig‘ida 
o‘rtacha chiziq bo‘yicha profil notekisliklari qadamini o‘rtacha qiymatiga aytiladi. 
Profil 

r
tayanch uzunligi bazaviy uzunlik oralig‘ida o‘rta chiziqqa parallel 
bo‘lgan mikronotekisliklar chizig‘idan berilgan kesimda ajratiluvchi bo‘laklar 
uzunliklari yig‘indisi bilan aniqlanadi.
Profil t
p
nisbiy tayanch uzunligi, profil tayanch uzunligini bazaviy uzunlikka 
bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi. 




n
i
i
p
p
b
l
l
t
1
1

,
(2.50) 
bunda r– profil kesimi darajasi; b
i
mikrobo‘rtiqda ajratiluvchi bo‘lak uzunligi.
G‘adir–budirliklarni balandlik parametrlarining (R
a
, R
z 
va R
max
) korrelyatsion 
bog‘liqligi mavjud. 
Yassi balandlik va pardozlov – mustahkamlovchi ishlov berish uchun o‘rtacha 
R
max
= 5,0∙R
a
, R
z 
= 4,0∙R
a
; 
yo‘nish, randalash, frezalash uchun
R
max
= 6,0∙ R
a
, R
z 
= 5,0 ∙R
a
; 
qolgan ishlov berish usullari uchun

---

R
max
= 7,0 ∙R
a
, R
z 
= 5,5∙R
a
. 
G‘adir–budirlikni baholash uchun oltita parametrni kiritilishining asosiy fikri 
shundan iboratki, ularning yordamida detallarni xizmat vazifalariga va ekspluatatsiya 
qilish sharoitiga bog‘lab, g‘adir-budirlikni reglamentlashtirish mumkin. 
G‘adir–budirlik detallarning chizmalarida konstruktor tomonidan o‘rnatilishi 
bizga ma‘lum. G‘adir–budirlikning strukturaviy tuzilishi, shartli belgilari va 
belgilanishi 2.24–rasmda ko‘rsatilgan. 2.24,a–rasmda 1–tokchada ma‘lum tartibda 
g‘adir–budirlik parametrlari ko‘rsatiladi (sonli belgilash misoli 2.24,b–rasmda 
ko‘rsatilgan), 2–tokchaga zarurat tug‘ilgan hollarda ishlov berishning ko‘rinishi va 
boshqa qo‘shimcha berilganlar, 3–tokchaga standartdan olingan baza uzunligi, 4– 
tokchaga esa ishlov berishdagi shtrixlarni yo‘nalishini shartli belgilari yoziladi. 
t
50
80 belgi (2.24,b–rasmga qar.) profil kesimi darajasi r = 50% bo‘lganda nisbiy 
tayanch uzunligi 80% kabi talqin etiladi. 
2.24–rasmdagi d, e, f, va g belgilashlarni ko‘rib chiqamiz: Sirt g‘adir–budirligini 
belgilashda, bu konstruktor tomonidan o‘rnatilmagan bo‘lsa d–belgi qabul qilinadi. Sirt 
g‘adir–budirligini belgilashda, u material qatlamini olib tashlash bilan hosil bo‘lsa; 
yo‘nish, frezalash, parmalash, jilvirlash, silliqlash, kimiyoviy va sh. o‘., e–belgi 
qo‘llaniladi. 
2.29-rasm. Sirt g‘adir-budirligini belgilash strukturasi. 
Sirt g‘adir–bulirligini belgilashda, u, material qatlamini olib tashlamasdan, 
masalan quyish, bolg‘alash, hajmiy shtamplash, prokatlab, cho‘zish va sh. o‘., bilan 
hosil qilinsa f – belgi qabul qilinadi. g – da yuqorida keltirilga sirt g‘adir-budurligi 

---

shartli belgilarining chizmalarda o‘rnatish misoli keltirilgan: 1–chizmada ko‘rsatilgan 
3 ta sirtdan qolgan hamma sirtlar Rz = 40 mkm ni ta‘minlagan holda ishlanadi; 2–