Ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, me’yoriy asoslari va xususiyatlari. Auditining rejasi va dasturini tuzish

Ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy natijalar auditining obyekti

Ko‘rsatkichlar nomi	Schyotlar raqami	Moliyaviy hisobot shakllaridagi ko‘ rsatkichlar
		1- shakl	2-shakl	4-shakl
		Satr raqami	Satr raqami	Satr raqami
1	2	3	4	5
Tugallanmagan ishlab chiqarish	2000, 2100, 2300, 2700	160
Kelgusi davr xarajatlari	3100	190
Kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun zaxiralar	8900	470
Mahsulot (ish, xizmat) larni sotishdan sof tushum			010
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) larning tannarxi			020
Mahsulot (ish, xizmat) lar sotishning yalpi foydasi			030
Davr xarajatlari			040
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari			090
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr. 030-040+090)			100
Umumxojalik faoliyatining foydasi (zarari) (satr. 100+110-170)			220
Favqulotdagi foyda va zararlar			230
Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr. 240-250-260)			270
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan kelib tushgan pul mablag‘ lari				010

Auditor, auditni rejalashtirishda auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bosqichlari ketma-ketligini, ma’lumotlarni olish uchun muayyan manbalarni va auditorlik tavakkalchiligini aniqlashi lozim. Shuning uchun audit dasturini tayyorlash foyda beradi. Bunday dastur namunasi quyidagi 2-jadvalda keltirilgan.

2-jadval


Ishlab chiqarish xarajatlari auditining dasturi

Tekshirilayotgan subyekt
Audit davri
Odam-soat miqdori
Auditorlik guruhi rahbari
Auditorlik guruhi tarkibi
Rejalashtirilgan auditorlik tavakkalchiligi
Rejalashtirilgan ahamiyatlilik darajasi

T.r.	Audit bo‘limlari bo‘yicha auditorlik muolajalar ro‘yxati	Otkazish davri	Ijrochi	Auditorning ishchi hujjatlari	Izoh
1	2	3	4	5	6
1.	Ishlab chiqarishga oid moddiy xarajatlar bo‘yicha hisob registrlari ma’lumotlarini tekshirish va ularni Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish			Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari to‘g‘risida hisobot, jurnal-orderlar, mashinogram-malar
2.	Ishlab chiqarishga oid mehnatga haq to‘lash xarajatlari hisobi bo‘yicha hisob registrlari ma’lumotlarini tekshirish va Bosh kitob ma’lumotlari bilan solishtirish			Ish haqini hisobga olish tabeli, hisob- kitob qaydnomalari, jurnal-orderlar, mashinogrammalar
3.	Ishlab chiqarishga oid ijtimoiy sug‘urta ajratmalari bo‘yicha hisob registrlari ma’lumotlarini tekshirish va ularni Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish			Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari hisobi, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisob- kitob qaydnomalari, jurnal-orderlar, mashinogrammalar
4.	Asosiy vositalar va ishlab chiqarishga oid nomoddiy aktivlar eskirishi bo‘yicha hisob registrlari ma’lumot- larini tekshirish va ularni Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish			Asosiy vositalar eskirishining hisobi, nomoddiy aktivlar eskirishining hisobi
5.	Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar bo‘yicha hisob registrlari ma’lumotlarini tekshirish va Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish			Buxgalteriya hisobi, jurnal-orderlar
6.	Davr xarajatlari bo‘yicha hisob registrlarini tekshirish va ularni Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish			Shartnomalar, schyot-fakturalar, talab- nomalar, yuk xatlari, bajarilgan ishlar bo‘yicha dalolatnomalar
7.	Moliyaviy faoliyat xarajatlari bo‘yicha hisob regist-larini tekshirish va ularni Bosh kitob schyotlari bilan solish-tirish			Shartnomalar, foiz to‘lovlari bo‘yicha jadvallar, valutalarni amaldagi kursi bo‘yicha hisoblar
8.	Ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarni inventarizatsiya qilish			Inventarizatsiya qaydnomalari, inventarizatsiya dalolatnomalari
9.	Subyektda ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarni inventarizatsiya natijalar- ning tekshirish			Inventarizatsiya qaydnomalari, ishlab chiqarish moddiy xarajat-lar bo‘yicha hisobotlar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar
10.	Xomashyo va materiallar kirimi ro‘yxatlarini tayyorlash: xomashyo va materiallar kelib tushishi bo‘yicha hujjatlar to‘g‘ri tuzilganligini tas- diqlash			Shartnomalar, schyot-fakturalar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, hisob registrlari, Bosh kitob
11.	Xomashyo va materiallar xarajatlanishi va sotilishi bilan bog‘liq moliyaviy natijalar va soliqqa solish to‘g‘ri shakllanganligini tahlil qilish			Xomashyo va materiallarni ro‘yxatga olish daftari, soliqlar bo‘yicha hisoblar
12.	Sotib olingan xomashyo va materiallar bo‘yicha QQS to‘g‘ri hisoblanganligini tekshirish			Soliqlar bo‘yicha hisoblar, qabul qilish- topshirish dalolatnomala-ri, yuk xatlari, jurnal-orderlar, Bosh kitob
13.	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish to‘g‘ri hisoblanganligini tek-shirish			Hisob siyosati, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirishni hisoblash qayd-nomalari
14.	Eskirish ajratmalari xarajatlarning tegishli schyotlariga to‘g‘ri o‘tkazilganligini tek-shirish			Eskirish ajratmalarini taqsim-lash qaydno-malari, 10-sonli jurnal-order va boshqa hisob registrlari
15.	Xomashyo va materiallar to‘g‘ri xarajatlanishi (hisob-dan chiqarilishi)ni tekshirish			Shartnomalar, schyot-faktura-lar, yuk xatlari, hisobdan chiqa-rish dalolatnomalari, material-larni hisobga olish varaqalari, Bosh kitob

Shunday qilib, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari auditi xarajat kalkulatsiya moddalari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo‘yicha o‘tkaziladi.

2. 
   Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar auditi
   

Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishdan maqsad, sodir bo‘lgan xojalik muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortishda qo‘llanilayotgan tartibning O‘zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Subyektlarda ishlab chiqarish xarajatlari va soliqqa tortish hisobini tartibga soluvchi asosiy hujjat O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmat) lami ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom» bo‘lib hisoblanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to‘g‘riligini va mahsulot, ish hamda xizmatlar tannarxi to‘g‘risidagi hisobotni tuzishning to‘g‘riligini aniqlash uchun quyidagilarni tekshirish lozim:
1. Hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o‘z vaqtida, to‘liq va ishonarli aks ettirilishi.
2. Ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom-ashyolar, materiallar, yoqilg‘ilar, ehtiyot qismlar va yoqilg‘i-moylash materiallarini baholashning to‘g‘riligi.
3. Belgilangan xarajat smetalari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga haq to‘lash va mukofatlash haqidagi Nizomga rioya qilish ustidan nazoratning ta’minlanganligi.
4. Noishlab chiqarish xarajatlari va yo‘qotishlarning paydo bo‘lish sabablari hamda hisobdan o‘chirilishning asoslanganligi va ularni kamaytirish bo‘yicha qabul qilingan chora-tadbirlar.
5. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashning to‘g‘riligi.
6. Tovarlar, YOMM va boshqa qiymatliklar tabiiy kamayishini hisobdan o‘chirishning to‘ g‘riligi.
7. Quyidagi xarajatlarni mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga qo‘shishning to‘g‘riligi va asoslanganligi:
- ta’sis hujjatlariga muvofiq, qo‘shma subyektda ishlab chiqarishda bevosita ishlaydigan chet el fuqarolariga berilgan turar joylar va kommunal xizmatlar uchun to‘lovlar;
- xizmat safarida va yo‘lda bo‘lgan vaqt turar joy ijarasi, xizmat safari joyiga borib qaytish yo‘l xarajatlari uchun tasdiqlangan me’yorlar doirasida ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq chet el xizmat safari xarajatlari.
Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarining to‘g‘ri va asoslangan hamda me’yorlarga muvofiqligini tekshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) larning rejadagi va hisobot kalkulatsiyasining to‘g‘riligini xarajat moddalari bo‘yicha tekshiriladi. Natijada reja va haqiqiy tannarx o‘rtasidagi tafovutlarni moddalar bo‘yicha taxlil qilinib, tafovutlar sababi aniqlanadi. Xomashyo va materiallarni sarflashning to‘g‘riligi, baholar to‘g‘riligini tekshirish metodlari, mahsulot (ish, xizmat) birligiga to‘g‘ri keladigan xarajat me’yoriga rioya qilinishi tekshiriladi.
Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi buxgalteriya hisobida oddiy faoliyat turlari bo‘yicha hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) va realizatsiya bilan bog‘liq xarajatlar yig‘indisi kabi aniqlanadi.
Xojalik faoliyatidagi faktlarning vaqtinchalik aniqlik tamoyili tannarxni to‘g‘ri shakllantirish uchun tovar-moddiy zaxira (ish, xizmat) lar qiymatining to‘langanlik fakti emas, balki ularni ishlatish (xarajatlash) fakti ahamiyatli ekanini bildiradi. Masalan, auditorga tekshiruv o‘tkazish uchun taqdim qilingan hujjatlar mazmunidan ma’lum bo‘lishicha, tekshirilayotgan subyekt tomonidan o‘tgan yili dekabr oyida keyingi yil uchun ishlab chiqarish binolarining ijara haqi to‘langan. Ushbu xarajat shu vaqtning o‘zida, ya’ni o‘tgan yili dekabr oyida mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilgan.
Auditor ushbu xojalik muomalasini asossiz, ya’ni o‘tgan yildagi mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini sun’iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig‘ini pasaytirgan deb topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga to‘langan ijara haqi keyingi yil davomida umumiy summaning 1/12 qismi miqdorida har oyda xarajatga hisobdan o‘chirishi lozimligini tushuntirdi.
O‘zbekiston Respublikasi «Buxgakeriya hisobi to‘g‘risida» gi qonunning 9-moddasiga muvofiq, subyektda sodir etilgan barcha xojalik muomalalari amalga oshirilayotgan vaqtda yoki amalga oshirilib bo‘lingandan so‘ng tegishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning mavjudligi, hamda ushbu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to‘g‘riligini tasdiqlash vazifasini belgilab beradi.

3.