Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

I.BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTI RIVOJLANISHINING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. Xalqaro mehnat taqsimotidagi rivojlanish nazariyalari evolutsiyasi.
Tarixiy jihatdan tobora ortib borayotgan mehnat taqsimoti umumiy o'sish bilan bog'liq chiqish va savdo,ko'tarilish kapitalizmi va tobora ortib borayotgan murakkabligi sanoatlashgan jarayonlardir. Mehnat taqsimoti tushunchasi va amalga oshirilishi qadimgi davrlarda kuzatilgan Shumer (Mesopotamiya ) madaniyat, bu yerda ba'zi shaharlarda ish joylari belgilanishi savdo-iqtisodiy o'zaro bog'liqlikning oshishi bilan bir vaqtga to'g'ri keldi. Mehnat taqsimoti, shuningdek, ishlab chiqaruvchini ham, ishchilarning ham shaxsiy ish unumdorligini oshiradi.
Keyin Neolitik inqilob davrida, chorvachilik va dehqonchilik yanada ishonchli va mo'l-ko'l oziq-ovqat ta'minotiga olib keldi, bu esa aholini ko'paytirdi va mehnatning ixtisoslashuviga, shu jumladan hunarmandlarning yangi sinflariga, jangchilariga va elita rivojiga olib keldi. Shunga ko'ra, ko'pchilik klassik iqtisodchilar kabi ba'zi mexanik muhandislar kabi Charlz Babbig mehnat taqsimotining tarafdorlari bo'lgan. Shuningdek, ishchilarning bitta yoki cheklangan vazifalarni bajarishi, hunarmandlarni tayyorlash uchun zarur bo'lgan uzoq o'qitish muddatini bekor qildi, ularning o'rniga kam maoshli, ammo unumdorroq malakasiz ishchilar almashtirildi. 
Taraqqiyotining dastlabki davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy sharoitlar tafovuti bilan bogʻliq boʻlgan Xalqaro mehnat taqsimotining sodda koʻrinishlari vujudga kela boshladi. XIX-asrning oʻrtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda katta miqdordagi xom ashyo, tez oʻsib borayotgan shahar aholisi uchun oziq-ovqat keltirishni talab etgan mashina industriyasining paydo boʻlishi Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlangan shakllarini yuzaga keltirdi. Xalqaro mehnat taqsimotini shakllantirgan yana bir muhim omillardan biri — mustamlakachilik sistemasining paydo boʻlishi hisoblanadi. XX-asr boshlariga kelib mustamlaka va qoloq mamlakatlar tamomila "jahon qishloqlari"ga, Yevropa va Shimoliy Amerikaning sanoati rivojlangan mamlakatlari "jahon shaharlari"ga aylandi. Xalqaro mehnat taqsimotining bu xususiyati Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ham saqlanib qoldi. 1960-yillarda sobiq mustamlaka va yarim mustamlakalar — jahon aholisining 80% dan ortigʻi yashaydigan Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari hissasiga jahon sanoat mahsulotlarining taxminan 15% toʻgʻri keldi. Bu mamlakatlar eksportining asosiy qismini xom ashyo va oziqovqat tashkil etgan holda ularning importga qaramligi juda yuqori edi, chunki bu mamlakatlar zarur sanoat tovarlarining deyarli barchasini va yetishmaydigan oziq-ovqatni chetdan keltirishga majbur edi. Xalqaro mehnat taqsimoti insoniyat tarixida yuz berdi. Tez yoki sekin sur'atda. Aslida, bu jarayon doimo globallashuv bilan yaqinlashib qoldi. Fenikelilerin safarlari, qadimgi yunonlar savdosi, Rim imperiyasining fathlari, O'rta asr davridagi karvon yo'llari, buyuk geografik kashfiyotlar bu maqolaning barcha bosqichlari va bosqichlari. Har qanday eksport yoki import tovarlari allaqachon xalqaro mehnat taqsimotini nazarda tutadi. Davlatlar Evropada va tashqarisida uzoq vaqt davomida savdoga qo'yilgan. Shu bilan birga, bu jarayon "New Times" da ayniqsa jadal rivojlana boshladi. Bundan tashqari, tez sur'atlar bilan. Agar avvalgidek ob-havo, tabiiy resurslar, aholi kattaligi, hudud miqdori, xaritadagi joylashuvi, hozirgi vaqtda ilmiy va texnologik taraqqiyot bu omillarning ahamiyatini pasayishiga olib kelgan bo'lsa, avvalgidek, o'ziga xos geografik va iqlimiy sharoitlar mavjud. Zamonaviy dunyoda xalqaro mehnat taqsimoti quyidagi xususiyatlarning rivojlanishi natijasidir: Yuqori iqtisodiy o'sishning keng tarqalishi;

• 
  Yangi sanoatning paydo bo'lishi;
  
• 
  Ishlab chiqarish aylanishini qisqartirish;
  
• 
  Xizmatlarni kengaytirish: bank, sug'urta, turizm, transport va boshqalar (bu omil axborot jamiyatlarida ayniqsa muhim ahamiyatga ega).
  

Bundan tashqari, jamiyatning tabiati o'zgargan. Muhim ijtimoiy-iqtisodiy omillar quyidagilardir:

• 
  Mamlakatda ishlab chiqarishni tashkil etish usuli;
  
• 
  Davlat tashqi iqtisodiy aloqalarni tashkil etish mexanizmi;
  
• 
  Mamlakatda farovonlik darajasi: iqtisodiy, ijtimoiy, ma'rifiy va ilmiy-texnik.