Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

SUBVENSIYA — muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori turuvchi byudjetdan 
quyi turuvchi byudjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘lari; 
SUBSIDIYA — tovarlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish va ularni 
realizatsiya qilishni moliyalashtirish yoki birgalikda moliyalashtirish yoxud maqsadli 
xarajatlarning o‘rnini qisman qoplash uchun byudjet tizimi byudjetlari hisobidan yuridik va 
jismoniy shaxslarga beriladigan pul mablag‘lari; 
TA’MINOT JARAYONI deganda korxonani faoliyat ko‘rsatishi uchun zarur bo‘lgan
mehnat predmetlari va vositalari, ishchi kuchi, pul va boshqa mablag‘lar bilan ta’minotlash 

---

418 
tushuniladi. Ushbu jarayonsiz faoliyatning keyingi jarayonlari, ya’ni ishlab chiqarish va sotish 
jarayonlari amalga oshishi mumkin emas. Shuning uchun korxona ning doimiy faoliyat 
ko‘rsatishi aynan ta’minot jarayonining uzliksizligiga bevosita bog‘liqdir.
TANNARX – bu mahsulot (ish,xizmat) larni ishlab chiqarishga ketgan barcha 
xarajatlarning pulda ifodalangan majmuasi. 
Tannarxga kiritilish usuliga qarab barcha ishlab chiqarish xarajatlari bevosita va bilvosita 
xarajatlarga bo‘linadi. 
Bevosita xarajatlar deganda u yoki bu ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxiga 
to‘g‘ridan- to‘g‘ri olib boriladigan xarajatlar tushuniladi. Ularga misol qilib, masalan, non ishlab 
chiqarishda tuzilgan kalkulyasiyaga muvofiq bevosita sarflangan un va boshqa materiallarning 
xarajatlarini, bevosita non ishlab chiqarish bilan shug‘ullangan ishchilarga hisoblangan ish haqi 
xarajatlarini, ishlab chiqarish sexining bevosita boshqa xarajatlarini keltirish mumkin. 
Bilvosita xarajatlar deganda korxonaning butun ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli 
bo‘lgan ,lekinda aniq bir bo‘linmaning (mahsulotning) tannarxiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritib 
bo‘lmaydigan, shuning uchun ma’lum bir tartibga muvofiq bo‘linmalar (mahsulotlar) o‘rtasida 
taqsimlanadigan xarajatlar tushuniladi.
Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan o‘zgarishiga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 
o‘zgaruvchan va shartli o‘zgarmas turlarga bo‘linadi: 
O‘zgaruvchan xarajatlar – bu ishlab chiqarish hajmining oshishi va kamayishigaga ko‘ra
sarfi miqdor jihatdan bevosita o‘zgarib turadigan xarajatlar. Masalan, material sarfi bevosita
ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotning miqdoriga bog‘liq, ishbay ishlaydigan xodimga 
hisoblanadigan ish haqi summasi esa - uning ishlab chiqargan mahsuloti(bajargan ishi)ning
miqdoriga bog‘liq.
Shartli o‘zgarmas xarajatlar – bu ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga qaramasdan summasi 
o‘zgarmaydigan, lekinda nisbiy darajasi o‘zgarishi mumkin bo‘lgan xarajatlar. Misol qilib ishlab 
chiqarish qurollari va vositalari bo‘yicha shartnomaga asosan qat’iy summada to‘lanadigan ijara 
haqi, mol-mulkni sug‘urta qilish xarajatlarini keltirish mumkin. Bunday xarajatlar miqdor 
jihatdan shartli o‘zgarmas, lekinda ishlab chiqarish hajmiga nisbatan darajasi o‘zgaruvchan 
xarajatlar hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonidagi roliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari asosiy ishlab 
chiqarish, yordamchi ishlab chiqarish, umum ishlab chiqarish xarajatlariga bo‘linadi. 
Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari deganda ishlab chiqarishning asosiy texnologik
jarayonlarini bevosita olib boruvchi ishlab chiqarish sexlari xarajatlari tushuniladi. Bunday 
xarajatlarga asosiy sexlarning texnologik jarayonlarida mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab 
chiqarilishiga bevosita sarflangan xarajatlar kiradi.