Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги

Зарарли чигирткаларнинг табиий кушандалари ва касалликлари
Зарарли чигирткаларга қарши биологик кураш услублари ва чоралари ҳозирги даврда энг истиқболлик йўналиш ҳисобланади. Чигирткаларнинг ҳает
давридаги фаоллигига табиатнинг ҳар хил омиллари таъсир этади. Бу йўналишда кўпроқ чигирткаларнинг табиий кушандалари, паразитлари ва касаллик чақирувчи замбуруғлари деярли яхши ўрганилган.
Табиатда чигирткаларда учрайдиган кушандалар икки гуруҳга бўлинади: чигирткаларнинг тухум даврида учрайдиган паразитлар ва кушандалари бўлса, иккинчи гуруҳ чигиртканинг личинкалари ва тўлиқ ёшдагиларида учрайдиган паразитлар ва кушандалардир.
Чигирткаларнинг тухуми билан озиқланадиган паразит ҳашаротлар асосан чигиртка кўзачаларининг юқори қисмига ўз тухумларини қўйиб кетади, аммо умумий зарарлаш имконияти 15-20% дан ошмайди.
Чигирткаларнинг табиий кушандалари хилма-хил, жумладан, қушларнинг 30 туркумига мансуб вакиллари (афғон чуғурчуғи, майна, пуштиранг майна, ғоз, қирғовул, чумчуқлар), тулки, ўргимчак, чаён, китир, визилдоқ пашшалари ва бошқа умуртқали ва умуртқасиз жониворлар чигирткалар сонини камайтириб туришда муҳим аҳамиятга эга. Йиртқичлардан визилдоқ қўнғиз ва фаланганинг аҳамияти сезиларли бўлиши тадқиқотларда кузатилган. Кўпчилик арилар ҳам тухумини чигиртка танасига қўйиш орқали уларнинг сонини камайтиради. Ўзбекистон шароитида чигирткалар тухумларида визилдок пашшаси текинхўрлик қилади. Булардан ташқари чигиртка тухум кўзачаларига қизилбош шпанка кўплаб зарар етказади. Айниқса Фролов малҳамчиси қўнғизининг личинкалари чигиртка тухумлари билан озиқланиб, уларнинг сонини камайтиради.
Чигиртканинг вояга етганларини текинхўр ва йиртқичлардан китирлар, қизил кана, нематодлар, текинхўр пашшалар, ари, шпанка кабилар айрим жойларда 5-10 фоизгача камайтириши аниқланган.
Чигирткаларда касаллик қўзғатувчи турли микроорганизмлар, жумладан вирус бактерия, замбуруғ ва нематодлар учрайди. Булардан айниқса бактерия ҳамда замбуруғларнинг кўплаб касаллик келтириб чиқариши маълум. Aspergillus, Fusarium ва Beaveria замбуруғлари Ўзбекистон шароитида чигирткаларни кучли зарарлаши аниқланган (Нуржанов, 1989).
Булардан ташқари микроспоридийлар ҳам кўпчилик зарарли ҳашаротлар сонини чеклашда сезиларли аҳамиятга эга. Ёппасига кўпайтириш бирмунча мураккаб жараён бўлишига қарамасдан, АҚШ ва Австралияда тўғри қанотли ҳашаротларга қарши кураш учун микроспоридийга асосланган препарат ишлатилади. Ҳозирги пайтда микроспоридийларнинг Nosema туркумига мансуб 3 тури мавжуд бўлиб, улар чигирткаларда юқори даражада касаллик келтириб чиқариши қайд қилинган. Nosema locustae, N. acridiopbagus, N. cuneatum микроспоридийлари шулар жумласидандир. Булардан ташқари, Ўзбекистон жанубидан йиғилган марокаш чигирткасидан Nosema sp. (Нуржанов, Лачининский, 1987) ва Nosema maroccanus микроспорийдилари ажратиб олинган.
Кураш чоралари. Зарарли чигирткаларга қарши курашда ҳозирги кунда нафақат Ўзбекистонда, балки дунё миқёсида ҳам кимёвий кураш усули мақбул хисобланади. Кейинги йиллар давомида Республикамизда бир қанча замонавий кимёвий дорилар синовдан ўтказилиб, ишлаб чиқаришга тавсия қилинди.
Пиретроид ва фосфорорганик препаратларнинг таъсир этиш муддати 3-5 кундан ошмаслиги сабабли, баъзи ҳолатларда такрорий ишлов бериш зарурияти юзага келади. Айниқса воҳа чигирткасининг тухумдан чиқиши ва кейинги ривожланиши бир хил муддатда кечмаслигини эътиборга оладиган бўлсак, унга қарши узоқ муддат таъсир қилувчи препаратларни қўллаш мақсадга мувофиқцир. Кейинги пайтларда синовдан ўтказилган номолт, димилин, регент, адонис препаратлари шулар жумласидандир (1 илова).
Чигирткаларга қарши қўлланилган кимёвий препаратларнинг биологик самарадорлигини ўрганиш учун ҳашаротларнинг дори ишлатилганга қадар сонини ҳисоблаш зарур. Бунинг учун кейинги йилларда энг мақбул деб ҳисобланган квадрат усули қабул қилинган. Бошқа барча (матрап ёрдамида, чамалаб санаш) усуллари чигирткаларнинг сонини белгилашда бу усул каби аниқ маълумотлар олиш имконини бермайди. Квадрат усули оддий, олинадиган натижалари аниқ бўлиши билан бирга ишлаб чиқаришда кўллаш учун жуда қулайдир.
Бу усул қуйидагилардан иборат: чигирткаларнинг сонини аниқлаш дори сепилгандан сўнг 1,3 ва 24 соат ўтгач амалга оширилади. Ўлчами 50x50 см бўлган симдан ясалган рамкалардан фойдаланилади. Назоратчи рамкаларни икки метр олдинга улоқтиради. Олдин рамкадан сакраб чиққан тирик, кейин эса рамкада қолган ўлик чигирткалар саналади, уларнинг йиғиндиси чигирткаларнинг дори сепилгунга қадар бўлган миқдорини ташкил қилади. Бу усул бир пайтнинг ўзида чигирткаларнинг ишлов беришгача ва ишлов берилгандан кейинги микдорини аниқлашга имкон беради. Дори сепилган майдоннинг ўлчами ва ҳашаротларнинг зичлигига қараб ҳар бир даладан 10 тадан 20 тагача намуна олинади. Олинган маълумотлар асосида дорининг биологик самарадорлиги ушбу формула ёрдамида ҳисобланади:
ВхіОО
С=
А + В
бу ерда:
С — биологик самарадорлик, %
A - рамка ичидан сакраб чиққан тирик чигирткалар сони, дона;
В - рамка ичидаги нобуд бўлган чигирткалар сони, дона.
Чигирткаларга қарши чора-тадбирларни тўғри режалаштириш ва олиб бориш учун уларнинг зичлигини билиш муҳим аҳамиятга эга. Чигирткаларнинг зарар келтириш мезонини белгилаш уларга қарши кимёвий ишлов сонини камайтириш имконини беради.
Умумий қабул қилинган қоидаларга асосан тўда ҳосил қиладиган чигирткаларнинг сони 1м² да 15 тани, якка ҳолда яшайдиган чигирткаларнинг сони 1м² да 5 тани ташкил қилса, уларнинг қишлоқ хўжалик экинлари ва яйловларга зарар келтириш хавфи пайдо бўлади. Чигирткаларга қарши кимёвий кураш ишларини уларнинг миқдори юқорида кўрсатилгандан ошгандагина ўтказиш тавсия қилинади.