Ишнинг мазмуни: Кириш I – боб. XIX асрнинг иккинчи ярми манбашунослигида ва XX аср тарихшунослигида вақф мулкчилиги масалалари


III – боб. Вақф мулкларидан фойдаланиш асослари ва вақф даромадлари тақсимоти


Download 170.43 Kb.
bet7/10
Sana24.01.2023
Hajmi170.43 Kb.
#1114812
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
vaqf-1

III – боб. Вақф мулкларидан фойдаланиш асослари ва вақф даромадлари тақсимоти.
3.1. Вақф мулки тизимида ер мулкидан фойдаланиш тартиблари

Вақф мулклари максадлп йуналтирилган хайрия фаолияти учун иктисодий асос булиш билан бпрга алохпда мулкчилик тури спфатпда хонликда кечган ижтимоий-иктисодий муносабатлар тизимини хам намоён кплар эди. Хива хонлигпда анъанавпй пктпсодпёт асосини кпшлок хужалиги, хусусан, сугорма дехкончилик ташкпл этгани холда, мамлакат умумий ер фонди таркибида вақф ерларпнпнг улушп анча салмоклп булган.


Ислом ҳуқуқшунослпгпда зироат ерларпдан фойдаланпшнпнг назарий- ҳуқуқий жиҳатлари факпхлар эътиборини алохпда жало этган масалалардан хпсобланадп. Ханафпя мазхабпда экпладпган ерлардан асосан ижара ва музораъа тартибида фойдаланиш амалда булган. Бундан ташкари. ерга кучат утказпш ва унп сугорпш билан боглпк богдорчплпк пшларп ал-муъомала ёки ал-мусокот номлп махсус ҳуқуқпй атамалар оркалп пфода этилган .
Ижара ибораси фпкхшунослпкда анча кенг маънода кулланилади. Жумладан. пжаранпнг юзага келиш тарихига назар ташланадпган булса, у аввал амалда булган 3 та ҳуқуқпй амалпёт - kira’ (муайян мулкни ижарага олпш) ijara (пшчпнп маош билан таъмпнлаган холда ёллаш) ва ju 7 (хпзматнп ёллаш) негпзпда хпжрпй 1 аср даво.мпда шаклланган78. Демак, хак эвазпга мехнат кплпш, хизмат курсатпш ва мулкдан фойдаланиш кабп фаолият турларп мазкур ҳуқуқпй пбора оркалп юрптпладп.
Ер вақф мулкп сифатида таъсис этилган Хива вақфномаларпда одатда мазкур турдаги мулкдан фойдаланиш тартпбп ва шартларп каби жихатлар вокиф томонидан алохпда белгиланган. Ижара амалиётида мулкдан. хусусан зпроат ерпдан фойдаланганлик учун ижарага олувчп шахс томонидан узаро келишилган ижара хаки туланади. Мазкур холатда ижара хаки етиштирпладиган хосплнпнг муайян кпемп, яъни удуши хпеобпдан эмас, балки аввалдан белгиланган киймат буйича ундирпладп. Куп сонли Хива вақф хужжатларпда айни ижара тартпбп ва шартига хос холатнп кузатпш мумкпн. Бу эса хонлпкдагп экиладиган вақф ерлари асосан ижара шартномалари оркалп даромад келтнргани ва мазкур амалпёт тури кенг амалда булганига ишора кпладп.
Хива вақфномаларпнпнг ер мулкп ҳақида келган шартларпда ижара амалпётпнпнг умумпй хусусиятларпнп акс эттирувчп жпхатлари намоён булади. Айрим вақф хужжатларпда вақф этилган ердан ижара (ijara-i shar'iyya) асосида фойдаланиш кераклиги ҳақида тугрпдан-тугрп курсатма келадп. Баъзпларпда эса мутавалли вақф мулкини корандага бериб, ундан аввалдан урнатплган тартиода даромад олпши кераклиги кайд этплади. Бирок аксарият вақфномаларда вақф этилган ернп мутавалли томонидан ижарага берилиши ёкп корандага топширилиш жпхатп акс этмай, факатгпна ижара хаки мпкдорп белгиланган.
Вақф пжараси билан боглик Хива хужжатларпда ердан фойдаланганлик учун туланадпган хак - ijara haqqi, waqfdna, hissat al-xvaqf, hissat al-ard каби пборалар билан юрптплган. Мазкур турдаги хужжатларда ижара хаки асосан галла, яъни донлп экинлар хпеобида белгиланган ва аксарият холларда улар узаро тенг мпкдордагп бугдой ҳамда жухоргщан пборат булган. Бошкача айтганда, ижара хаки сифатида келишилган галланпнг ярми бугдой ва ярмп жухорп (pisfi bughday wa nisfi jilkarT) тарзпда ундпрплган. Шунингдек, вақфномаларда ижара хаки баъзан факатгпна бугдой ёки жухори ходила, гохида эса уларнпнг турли нпсбатп тарзида хам кайд килпнган. Масалан, Мухаммадниёз девонбегп мадрасасп ихтиёридаги Киёт Рофинак мавзеида жойлашган ер майдонлари учун бугдоп хисобпда ва Мангпт. Шурахон. Окмасжид кабп худудлардагп вақф ерларпдан эса факатгпна жухори кппматпда ижара хаки белгиланган79. Бундан ташқари, вақф еридан фойдаланганлпк учун бпр пайтнпнг узида бпр неча турдаги кишлок хужалпк махсулотларинп тулаш мажбурпятп хам учрапди. Мазкур холатни Арабхон мадрасасп мпсолпда куриш му.мкин. Жумладан. Ппшканик ёфи ёрдамида сугориладиган барча ерлар мазкур муассасага тегишли булпб, уларда пшловчп корандалардан ер майдонининг хар бпр танобп учун 1 ботмон 40 агри бугдой, 1 ботмон 40 агри жугари, 20 агрп кунжут ва 20 агрп гуза мпкдорпда йиллик ижара хаки Мадраса фойдасига олпнганп кайд этпладп
Вақфга айланган дехкончплик учун ярокли ерларнп муайян пул кпйматпда ижарага берпш хам амалда булган. Ижара хаки пул куринишида белгпланганда унинг микдорп хам одатда экиладпган ер майдони хажмпдан. яъни таноб улчов бпрлпгп хпсобпдан анпкланган. Хусусан. 30 Зул-хпжжа 1311/7 нюнь 1894 йплда кайта тасдикланган Мухаммадкаримбой мадрасаспнинг вақфномасп шартида Олача Кунгирот худудидаги 138 булак ер ижара хаки микдорп ва шартп куйидагича белгиланган:
(93) [...] shall qlldi-kim madhkura mawqflfalammk liar kainil yilda ijarasi (94) liar bish tanablgha bir yailm tilla-yi khwarazmi rayiji al-waqt biilsun-kini nnuidin ziyada wa kaniTiiTnk ijarasin andm qiyas qlUnsiin kliwali yuz tanab wa kliwali bir tanab bulsun [.. ,]'9'
Мухаммадкаримбой мадрасасп ихтиёридаги мазкур ер майдонлари турли улчамларда булпб, улар ижара хакпни анпклашда урнатилган умумий мпкдор, яъни хар 5 таноб ер учун 1,5 тилло кийматпдан келпб чпкпши кераклпгп воқиф томонндан алохпда таъкпдланган.
Вақф муассасаспга тегпшлп ер майдонларини бпр вактнпнг узида махсулот ва пул кппматпда ижарага топшприш холатлари хам вақф хужжатларпда учраб туради. Масалан. Хива хонп Саййид Мухаммадхон томонидан Хива Янгп калъа кпсмпда дастлаб масжид спфатпда бунёд этилган мадрасага Мухаммад Рахпмхон II ихтиёридагп Тошховузда жойлашган 450 таноб ер вақф этилиб. ижара хаки ушбу ернпнг 19 танобп учун 19 ботмон бугдой ва колган 431 танобнпнг хар бпр танобига 3,5 танга ярим шохий эканлпги муассаса вақфномаспда зпкр этиладп. Уз навбатида, Хднафия уламолари ижара хаки пул, махсулот ва хатто хизмат курсатпш тарзпда белгиланиши мумкпнлпгпнп маъкуллаганлар .
Хива вақф хужжатлари тахлплпга кура хонликда вақф еридан музораъ'с' шартномасп асосида фойдаланиш хам мавжуд булпб, у амалда кам учраганпни алохпда таъкидлаб утиш урпнлпдир. Музораъ амалиётида бир томондан ер эгасп булган мулкдор (вақф мулки булган такдирда эса мутаваллп) ва пккпнчп томондан ерга пшлов берувчи шахс иштпрок этади ҳамда ердан олинган даромад аввалдан белгиланган улуш асосида улар Ўртаспда узаро такепмланадп. Бундай турдаги келишувда кпш.лок хужалпк махсулотпни етиштириш жараёнида мухпм саналган 4 та омпл: ер, уруг, ернп хайдаш восптаси хпеобланган дала хапвонп (от, хукпз) ва пш кабиларнпнг ким томонидан такдпм кплиниши масаласи аник кайд этилиши лозпм. Бу жараёнда ернпнг эгасп булган шахс ернпнг узи ёки ер билан бпрга уруг ёхуд ер, уруг ва хукпз билан дехконнп таъминлаши мумкпн. Вақф ерпнп музораъа шартномасп асосида фойдаланпшга бериш холатп бизга маълум вақф хужжатлари орасида факатгпна Оллохкулихон томонидан Араб Мухаммадхон мадрасаси олдида бпно кплпнган Мадраса вақфномасп шартпда учрайди: 80
mutawallisl madlikura mawqufa hasilasldan daliyak alib iilcha-kim hasil bulur awwalan madhkiir madrasa shikasta riklitm ta'niTr qilsm wa tawliyasT liaqqinl shul mawqiifat mahsiilatidan liisab qilib dahyak alsun [...]
Мазкур вақфномага кура Мадраса хпссасп вақф ерпдан олпнадпган даромаднинг дахяки, яъни 1/10 кпсмпнп ташкпд этган. Хужжатда гарчи музораъа келишувининг бошка жихатларп акс этмаган булса-да, бирок белгиланган ушбу улуш мпкдорпдан келиб чпкпб шартноманпнг иккинчи томонп булган корандага факатгпна вақф ерининг узпни бериш назарда тутилган деб хисоблаш мумкпн. Шу боне, коранда вақф ерпдан олпнадпган даромаднинг катта киемпга эгалпк кплгани холда. мутаваллига ердан фойдаланганлик учун хак тулаш билан кифояланган.
Хива вақфномаларида ернп ижара ва музораъа асоспда ишловчп шахс сифатида одатда коранда тплга олпнадп. Ўрта Осиё ер муносабатларп тпзпмпда мазкур пбора ёлланма мехнат асоспда ерга ишлов берувчи ҳамда етиштприладиган хосплнпнг муайян киемпга эгалпк кплувчп ижтимоий синфга нисбатан кулланилган. Уз навбатида, вақф хужжатларп шартпда мутавалли вақф килинган ернп нафакат ижарага бериши, балки коранда булпб унинг узп мазкур мулкда зпроат ишлари билан шугулланпшп мумкинлиги холатп хам учраб турадп.
Юкорида кайд кплпнганпдек, вокиф уз ихтиёридаги ернп вақфга айлантириш вактида мазкур мулкдан кай тарзда фойдаланиш тартпбп ва ундан олпнпшп лозпм булган даромад микдорпнп кайд киладп. Ушбу жихатлар акс этмаган холда эса мулкнинг кейпнги такдпрп вақф учун масъул булган шахс, яъни мутавалли зиммаепга юкланади. Мутавалли вақфномада акс этган шартлар асоспда зпроат ерини ижара ёкп музораъа тартибида фойдаланпшга топшпради.
Вақф ижараси шартномасида бпр томондан вақф мулкп бошкарувига масъул мутавалли ва иккинчи томондан ижарага олувчп шахс пштпрок этадп.
Хусусан, 20 шаввол 1283/25 февраль 1867 йплда қози томонндан тасдпкланган пкрор хужжатпда (khatt-i iqrar) Мпрзо мадрасасп ихтиёридаги вақф ерлари бпр неча корандалар томонндан ижарага олпнганп кайд этпладп
Ханафия мазхабига кура ижара шартномасини тузпшда муайян шартлар ва коидаларга амал кплпнадп. Шунга кура, ушбу келишувнинг энг бпринчи талабларидан бири бу иштпрок этувчи тарафларнинг муомала лаёкатпга эга булиши лозимлиги хпсобланадп. Бирок Ханафпя уламоларп вояга етмаган шахсда мулкка нпсбатан тасарруф кплпш ҳуқуқи мавжуд булса, ижара ахдпни мустакил туза олиши мумкинлигпни эътироф этадплар.
Ammo Хднбалий ва Шофеъпп мазхабларп буйича балогатга етганлик жихати иштирокчплар учун ижара шартномасини тузшпдаги мухим шарт саналади81. Шунингдек, ижара шартномасп томонларнпнг пхтпёрпй розилиги ва узаро келпшувп - yab ва qabulra. асосланади. Мазкур талаб юкорпда келтпрплган Мирзо мадрасаси зироат ерларп буйича тузилган ижара шартномаспда хам акс этган. Хусусан, мазкур келишувда ижарага олувчилар спфатпда кайд этилган шахслар уз хохишлари асосида ва ихтиёрий равишда (taw‘ап wa raghbatari) Мадраса мутаваллиси томонидан мулкка нпсбатан тула такдпм этплаётган (taslim durusti) фойдаланиш ҳуқуқини кулга киритгани келтпрплган. Бу жараён оркалп ижара амалиётп мазмун-мохиятига мос холда ердан фойдаланиш ҳуқуқп ижара хакпнп тулаш мажбуриятпнинг белгпланпшп асноспда бпр томондан иккинчи тарафга утпшинп кузатиш МУМКПН.
Шариат ахкомларига кура ижара амалиётида иштирокчплар учун алохпда талаблар мавжудлигп билан бпр каторда шартнома тузишда куйпдаги шартларга амал кплпш лозимлиги алохпда кайд этиладп: 1) ижара объектп хпсобланган мулк - ернпнг хажмп, сифатп ва жойлашган урнп: 2) ижарага олувчи шахс томонидан мазкур ерда экиладиган экпн (галла) тури 3) ижара муддати 4) ижарага олувчи томонидан туланиши лозпм булган ижара хаки. Ушбу шартлардан айримлари, хусусан вақф ерларп мпкдорп, жойлашган худуди ва турт томондан чегараларп ҳамда ижара хаки мпкдорп Мирзо мадрасаси ижара келишувида аник белгиланган. Бирок вақф ерида экиладиган галла тури ва ижара муддати кабп жпхатлар хужжатда акс этмаган.
Шарпатда вақф мулклари, хусусан зироат ерларини 3 йплдан ортик булган муддатга ижарага бериш такикланадп. “Шунингдек, давлат ва етимларга тегишлп мулклар учун хам ушбу муддат кулланилган. Мазкур чеклов илк псломий ҳуқуқ меъёрларп шаклланаётган даврда кузда тутилмаган булпб. у кейинги давр факпхларп томонидан XII асрдан бошлаб кпрптплдп. Вақф мулкпнп шариат белгилаган муддат билан ижарага берпш ижарачи томонидан ердан узок муддат фойдаланиш пули билан унинг узлаштпрпб олинишига пул куймаслпк ва бу оркалп вақф мулкпнпнг дахлспзлпк макомпнп саклаш максадида жорпй этилган. Уз навбатида, вақф ерларпнп ушбу фикхпй курсатма асосидаги муддатга ижарага берпш амалиётп Хива қози реестрлари таркибида хам учрайдп. Хусусан. Домулло Худойкулп ва Домулло Хужамурод Ўртаспда 1317/1897 йилда тузилган ижара хужжатида 2 таноб вақф ери 3 йпл давомпда фойдаланиш шартн билан олингани кайд этилган .
Вақф муассасасп томонидан ижарага берувчп сифатида пштпрок этган мутавалли ва ижарага олувчп шахс Ўртаспда тузилган келпшув тарафлар ихтиёрига кура узок муддат давомпда хам амал кплпшп мумкпн булган. Бу холатда амалда булпб турган ижара шартномасини унинг муддатп тугаши муносабатп билан янгиепга алмаштирпш талаб килинган. Хива хонлигнда муайян вақф муассасасп ва ижарачи Ўртаспда вакти-вактп билан янгплаб борилган бир турдаги хужжатлар халпгача анпкланмаган. Аммо бошка мусулмон улкалари вақф мулкчилиги тарихида мазкур муносабатнп акс эттирувчи жихатлар алохпда тадкик этилган. Хусусан, Усмонийлар сулоласи хукмронлпгпнпнг сунгги 11 йплп давомпда Жазоир Харамайн вақф мулкларинпнг 51,5%п муайян ижарачплар кулида колпб, улар таркиби узгармаган. Мазкур давр оралпгпда 2 марта ижарачилари узгарган вақф мулклари мпкдорп 34,3%ни ташкил этган ва 14,3% холатда эса вақф мулкларпнп ижарага олган шахслар таркиби эса бпр неча бор узгарган. Шунингдек, XVIII аср давомпда Усмонийлар империясида вақф ерлари82 буйича 120 йиллик даврни уз ичига олган. хар 3 йплда узайтириб борилган бпр турдаги 40 тагача ижара шартномаларп тузилгани хам кайд этилган. Бирок. Хива хонлигпда хам вақф маъмурияти ва корандалар Ўртасидаги узок муддатлп ижара муносабатларп мавжуд булганлиги холатпнп айрпм хужжатлар тасдпклайдп. Жумладан. XX аср бошларида, Хива хонп Асфандиёрхон хукмронлиги даврида тузилган вақф муассасалари руйхатпда Арабхон мадрасаси вақф ерларп буйича белгиланган ижара хаки корандалар ва мутаваллп Ўртаспда 70 йпл давомида амалда эканлпгп алохпда кайд кплпнадп.
Хива вақф ерларп пжарасп билан боглпк хужжатлар тахлплпга кура хонликда уч йиллик ижара келишувлари билан бирга, узок муддатлп ижара шартномаларп хам амалда булпб келди. Шу урпнда табиий савол тугилади: бпр карашда ислом ҳуқуқига зпд булган узок муддатлп ижара (ijara-i tawild) кандай омпл ва шароитлар таъсприда шаклланди? Шарпатга кура мазкур амалиётдан фойдаланпшга кандай холатларда рухсат этиладп?
Хива хонлигпда вақф ерини узок муддатлп ижарага бериш амалиётпнп узпга хос анъана спфатпда бахолаб булмайди. Ахампятлп жихати. бошка мусулмон малакатлари вақф мулкчилиги тарихида хам мазкур ижара туридан кенг фойдаланилган. Жумладан. узок муддатлп ижара турли давлатларда, хусусан, Тунпсда - inzal ва nasba, Туркияда - muqata ‘а ҳамда Марокашда - jalsa кабп ҳуқуқпй пборалар билан юритилган. Шунингдек, Мпсрда бу ижара шаклп - hikr деб аталпб, у хакидагп илк маълумотлар 1183-1184 йилларга оид тарихий хужжатларда учрайди83.
Шуни алохпда кайд этпш лозимкп, вақф мулкларидан узок муддатлп ижара асосида фойдаланпшга муайян холат ва шарт-шароитлар юзага келган такдирдагпна амал килпнадп. Бу амалиётда ижара объектп булпб нафакат ерлар. балки бошка турдагп вақф мулкларп хам катнашпшп мумкпн. Мулк вақфга айлангач, унинг даромад келтирувчи жпхатпнп саклаш энг асоспй шартлардан хпсобланади. Шу боне ундан келган фонда аввало мазкур мулкни пслох кплпш ва яхшплаш учун сарфланпшп керак. Бу эса вақф мулкпнпнг асоспй функцияси, яъни давомлп равпшда узи йуналтпрплган максад учун даромад манбап булпб хпзмат кплпшпни таъминлайдп. Бирок айрим сабабларга кура вақф мулкларп даромад берпшдан тухтаган, ярокспз холатга келпб колган вазпятдагпна узок муддатлп ижарага сунггп чора сифатида қози тасдиги билан рухсат этилади. Узок муддатлп ижара шартномасинп тузпшда пжарачпга хароб холатга келган мулкни тпклаш ва унинг кеппнгп холатпнп доимий равпшда яхшп тутиб туриш мажбурпятп юкланадп. Шу билан бпр каторда ижарага олувчп шахс амалда мазкур мулкка нпсбатан туда фойдаланпш ҳуқуқпнп кулга киритади. Молпкия мазхабпга кура, пжарачп мулкка хатто шерпкчплпк асоспда эгалпк хам киладп84.
Умуман олганда узок муддатлп ижаранинг мусулмон улкаларида кенг ёйилишига турли омпллар таъсир курсатган. Айрим мамлакатларда марказий хокимиятнинг сусайиши, сулолалар алмашпнувп, баъзпларпда эса руй берган табппй офатлар барча мулкчилик турларп каторп вақфга хам жиддий зиён келтпрган. Хусусан, Мпсрда Фотимийлар сулоласпнпнг пнкпрозп, Усмонийлар имперпяси йирик шахарларида юз берган ёнгпнлар вақф мулкларининг ярокспз холга келишпга сабаб булдп. Натпжада бу турдагп мулкларнп кайта тпклаш, улар холатпнп яхшплаш учун узок муддатлп ижара амалпётпдан кенг фойдаланилди.
Уз навбатида, Хива хонлигида вақф ерпнпнг узок муддатлп пжарасп хакидаги хужжатларда одатда ушбу ерлар жойлашган худуди, хажми ва турт то.мондан чегараси кайд килпнади. Табппйкп. бу турдаги хужжатлар ижара келишувига кадар ер кандай холатда булганп ва унинг сифати хакида маълумот бермайди. Айни шу жпхатни анпклаш оркалп хонлпкда узок муддатлп ижаранпнг фаолпятп учун сабаб булган омпл ва шароптларнп тушунпш имконпятп тугпладп. Шу маънода куйида Сарой гузари масжидишшт ижара шартномасп ва муассасага оид бошка вақф хужжатларп асоспда узок муддатлп ижаранпнг мпнтакадаги пшлаш механизмпга эътибор каратампз.
Сарой масжиди йиллар давомпда турли шахслар томонидан вақф кплпнган мулклар хпсобидан моддий таъмпнланган булпб, улар ҳақида муассаса вақфномасп таркибидагп вақф хужжатларпда маълумот келтирилган. Жумладан, 2 Жумодп ал-Аввал 1313/21 октябрь 1895 йилда Мухаммад Рахимбой уз вакплп Мухаммадкарпмбой оркалп масжид фойдасига 100 тилло ва 0,5 таноб ернп вақф мулклари сифатида таъсис этадп. Вокиф мазкур мулклар учун мутавалли этиб узини тайпнлайдп ва унинг вафотпдан кеппн мазкур лавозпм масжид оксаколи томонидан эгалланпшп лозимлпгпнп белгплайдп.
Мазкур ижара хужжатпда кайд этилганидек, Токар Рофинак худудида жойлашган 0,5 танобга якпн вақф ери ijara-i tawila асосида 70 йпл муддатга ижарага берилган. Хива хонлигпда вақф ерини узгача муддат асосида ижарага бериш айрпм ижара келишувларида хам кузатилади. Хусусан. 1893 йплда Саййид Мухаммад Рахпмхон II нпнг Гурлан атрофида жойлашган 222,5 таноб вақф ерларп бпр неча ижарачиларга фойдаланиш учун берилпб, барча 36 та хужжатда ижара амал кплпш муддати спфатпда 90 йпл белгиланган. Мусулмон мамлакатларида хам узок муддатлп ижара амалиётида асосан 90 йиллик муддат амал килган. Умуман олганда, узок муддатлп ижара хужжатларида белгиланган мазкур турли муддатлар рамзпй ахамият касб этпб, мазкур амалиёт мазмун-мохиятпга мос равишда пжарачп учун амалда мулкдан доимий фойдаланиш ҳуқуқпнп такдпм этади. Бундан ташкари. ижарага олувчи шахс al-kirdar, яънп вақф ерпда барпо килган бпноларп. утказган дарахтлари узпнпнг туда эгалигидаги мулки хпеобланади. Уз навбатпда, al-kirdar ҳуқуқпй атамасп плк бора Ўрта оспёлпк факпхлар томонидан ишлаб чпкплиб жорий этилган'"'. Шарпатга кура, узок муддатлп ижара асосида вақф мулкпга нпсбатан доимий фойдаланиш ва al-kirdarrai кулга кпрптган пжарачп мазкур ҳуқуқларнп сотиши ёки мерос колдпрпшп хам мумкпн .
Хужжатда пжарачп спфатпда кайд кплпнган Домулло Мухаммадамин махзум Сарой гузарп масжпдп вақф ерпда уз эхтпёжп ва манфаатига кура исталган турдагп донли экпн экиши мумкинлпгп алохпда белгиланган. Шунингдек, Домулло Мухаммадамин махзум кенг ҳуқуқларнп кулга кпрптпш билан бпрга. ижара хакинп уз вактпда тулаш мажбуриятини олган85. Ижара хаки хар Йили бпр йиллик муддат тулпк утгач (har yil kamila тигйгТ) мутавалли Худойберган шайхга топширилипш кераклиги катыш шарт сифатида урнатилган. Бундан ташқари белгиланган ижара микдорп ajr al- mithha мос экани алохпда таъкпдланади. Мазкур пбора ижара муносабатларпда мухпм масалалардан хпсобланади. У оркалп ижара келишувидаги ернинг микдорп ва спфатпга мос “бозордаги Ўртача нарх” тушунплади'' . Хднафпя мазхабига киритилган ва ижара шартномаларпда акс этиши лозпм булган ajr al-mithl оркалп аввало вақф мулки даромадларпнп Ўртача меъёрда саклаш ва эхтпмолпй суиистеъмолчиликларнп олдини олпш максад килпнган. Вақф мулки юзаспдан тузилган шартнома амал килиб турган вактда ижара бозорпдагп нарх-наво узгарпб, ajr al-mithl микдорп ортса, ижарачидан ижара хаки хужжатда урнатилган нархда эмас, балки кутарплган кипматда тулаш талаб этилган. Агар пжарачп узгарган бозор нархига мос ижара хакпни тулашдан бош тортса, мутавалли шартноманп бекор кплпш ҳуқуқпга эта булган^28. Бирок Молпкия мазхабида ижара хакпни нарх-наводаги узгарпшдан катыш назар шартномада белгиланган мпкдорда тулаш амалда оулган. Хива хонлигида XX аср бошларида тузилган вақф руйхат дафтарида хонлпкда уша даврда фаолпят юритган вақф муассасалари калорида Сарой гузарп масжиди ихтиёридаги умумий вақф мулкларп ва улар даромадлари келтпрплган. Мазкур руйхатда масжидга тегишли. юкорида тахлплп келган 0,5 таноб вақф ери жойлашган худудп ва чегаралари берилгани холда, ушбу вақф мулки адро турдагп ер эканлпгп алохпда кайд этилган. Хива хонлигида экпн экилмайдиган, зпроат учун ярокспз булган майдонларга нпсбат мазкур атама кулланилган. Демак, вақф ери Сарой масжпдпнпнг даромад берувчп мулклари калорида булмаган. Шу боне, масжид мутаваллиси ушбу ернп узлаштпрпш ва фонда келлпрувчи мулкка айлантприш максадида 70 йил муддатга ижарага берган. Ушбу холат хонлпк вақф муассасалари ихтпёридагп адро туридаги ерлар узок муддатлп ижара тартпбпда фойдаланилган деган хулосага келиш учун асос булади. Хива хонлигнда вақф мулкидан фоидаланпшда мутавалли ва ижарачи Ўртасидаги муносабат шариат ҳамда мпнтакада шаклланган узига хос одат нормасига асосланган. Мутавалли вокиф урнатган шарт ва тартиб допраспда вақф мулкп бошкарувпга масъул хисобланган. Шу маънода вақф ери буйича ижарачплар билан шартнома тузпш ва бекор килишда мустакпл харакат кплган. Шунингдек, мутаваллидан аввало вақф учун энг макбул ва наф келтпрувчп шароптларда мулкни фойдаланпшга топширпш талаб килинган. Уз навбатида, зпроат ери, хусусан вақф ерпдан фойдаланиб келаётган шахснпнг хам манфаатларп шариат химояспда булган. Хусусан. ижарачи вақф ерпнп шартнома умумпй талабларп асоспда, мулкка зпён етказмай, вақф хпссасп ёкп ижара хакпнп уз вактпда тулаб келаётган булса, муайян маънодагп дахлсизлик макомига эга булган. Мутавалли амал кплпб турган ижара шартномаспнп хеч кандай асосларсиз тухтатишга. пжарачпдан вақф ерпнп тортпб олпб янгиспга топшприши ва у билан шартнома тузпшп мумкпн булмаган. Шунингдек, Хива хонлигнда зпроат ерпнп узок давр мобайнпда пшлаб келаётган коранда мазкур ер ҳуқуқпй макомининг узгариши натижаспда, хусусан вақфга айланпшп жараёнида мулкка булган фойдаланиш ҳуқуқпнп одатда саклаб колган. Шу боне, аксарият вақфномаларнпнг ер ҳақида келган шартида факатгпна ижара хаки сифатида корандадан олпнпшп лозпм булган мпкдор кайд этплади. Бу эса ер мулкпнпнг вақфга айланишидан олдпн муайян коранда кулпда эканлпгпга шпора кпладп. Баъзида вақф ерпдан фойдаланиш буйича мутавалли ва собпк корандалар Ўртасидаги муносабатлар борасида алохпда вокиф курсатмасп хам келадп. Хусусан, Шергозпхон мадрасаси вақфномаепда муассаса ихтпёридагп вақф ерларпдан ижарачи сифатида фойдаланиш ҳуқуқп мазкур ернп кадимдан курилпш билан обод кплпб келаётган шахсда сакланиши лозпмлпгп таъкидланадп. Мадраса мутаваллиепга ноконуний равпшда мазкур ерларни собпк фойдаланувчилари кулпдан олпб, бошкаспга бермаслик катыш талаби куйплган"1. Уз навбатида, вақф ерпнинг аввалдан ишлаб келаётган шахслар ихтиёрида сакланпшп бу мулк устпдан мутаваллп назорати ва ҳуқуқпнпнг чекланишини англатмапдп. Аксинча, вақф мулкпга зпён етган. ижара келишуви умумий талаблари бажарилмаган холларда мутаваллп шартноманп бекор кплпш ҳуқуқига эга булган. Вақфномада келган мазкур шаръий тартпбга кура ижара хакпнинг туланмаслиги ва хатто кечиктирилиш холатп корандаларнпнг мазкур мулкка нисбатан фойдаланиш ҳуқуқларини йуколпшпга олпб келган. Вақф ерпда пшловчп корандалар воқиф томонидан такдпм этилган муайян турдаги имтиёзлардан хам фойдаланганлар. Жумладан. Мухаммад Рахпмхон II томонидан Арк якпнпда курилган мадрасанпнг Шохобод мавзепдагп вақф ерларини ижарага олган шахс хар 10 таноб ернпнг 2 танобпда уз эхтпёжп учун ховлп, бог барпо этиши ва чорва моллари таъмпнотп учун беда экпшп мумкинлиги кайд кплпнадп. Ахампятлп жпхатп. коранданпнг тулпк ихтиёрида булган, мазкур ажратилган ер худуди ижара хакидан озод этилган'''. Ушбу холат Саййид Мухаммадхон мадрасаси ихтпёридаги бпр неча ер майдонлари шартпда хам учрайди. Унга кура, Тошховуз мавзепдагп 7,5 таноб вақф ерпнинг 0,5 танобп «коранданпнг ховлп ва моли юрунчкаси учун пжараспз» эканлиги зпкр этиладп. Одатда ижара хаки вақф ерпдан олинган хосил мпкдоридан катыш назар олдиндан белгиланган кпймат буйича олинган. Айрпм холларда табиий офат натижасида коранданпнг кутилган даромаддан тула махрум булшпи нафакат вақф муассасасп. балки ерга пшлов берувчп шахсни хам пктисодий танг ахволга тушпшпга олпб келган. Ушбу холат куйидаги хужжатда акс этади:
(1) 1340 (2) ta’nkh-i hijrl mink iij yuz qirqlanjl yilT niah-i Rabr al-Tlianlnlnk tin iijlanchl kiinl Irdl-kim iqrar-i mu‘tabar-i sliar‘1 qlldllar (3) Muhammad Sharif mutawalli karandalandm Atajan aqsaqal Muhammad Ya'qub tighli wa Ir Muhammad maklidlium Mulla Allah Nazar uglili wa (4) Aq Murad Ish Niyaz tighli wa Shah Murad Khahnurad tighli wa Ata Niyaz Jum‘a Niyaz uglili wa Babajan (5) QUij tighli wa Sayyid Murad Jiyan Murad ughlT wa Allah Birkan Khuday Birkan uglili iqrarlarlmiz bu-ke (6) ytizdaghl illik tiiqqtiz tanab yirlarlmiz Uyghur yafnlnk qiblaslda IrdI suw baslb (7) zira'atlarl qtiriib qaldl wa altl tanab yirlmiz yaf-i madlikumlnk arqaslda IrdI (8) anl suw basinaghan wajhldln miqdar-i tiiqqiiz batman glialla birduk nisfT jtlkarl wa nisfT yarlgli? (tarlgh) Khlwa tashlglia wa ytizdaghl Illik tiiqqiiz tanab yirlmiznlnk ijara ghallalann (9) madlikur inutawalllgha birkanlarlmiz ytiq bii IrdI suwrat waqi'a tahrlr tabdl wadih bad (10) qadl-i Kurlan Muhammad Yusuf Muhammad Wafa akliund marhuml uglili (11) ma'arifl mufti Kurlan {yazilwchl Mulla Nurullah makhdhtim}
Muhr: Khwarazm klialq slniralar juinlniriyatlnliik Kurlan qadillql
Мазкур хужжат орка тарафида ушбу пкрор хатини олпб келган шахс Мухаммад Рахимхон корихоналаридан бпрпнпнг мутаваллиси эканлпгп кайд этпладп. Хужжат мазмунига кура. Уйгур ёфи жанубида жойлашган корихонанпнг 159 таноб ери сув остида колган. Натижада корпхонага карашлп мазкур ер майдонидаги экилган донлп экпнлар куриб, хоспл нобуд булгани ҳамда муассаса мутаваллпепга ижара хаки туланмаганп ёзма тартибда маълум килпнган. Кишлок хужалиги махсулотларп етиштиришда табпий шаропт ва об-хаво омили хампша мухпм саналган. Сугорма дехкончилпкка асосланган вохага табиат ходпеаларп уз хукмпни утказган ва ахоли бу омил билан хисоблашпшга мажбур булган. Жумладан, Хива хонлпгп ва Амударё булпми буйича тадкикот олпб борган Шкапский кузатувларпга кура 1887-1888 йилларда Амударё сувининг купайпб, киргогпдан чпкпшп окибатпда Бпй-Бозор ва Шайх Аббос Валий волостларпда жойлашган 3518 таноб зпроат ерлари сув остида коладп.
Табиий офат 558 хужаликка карашлп булган ер майдонларининг ярмидан купига талофат келтиради. Шунингдек, 1891 йилда эрта тушган с о вук окпбатпда донли экинлар, хусусан хонлик асосий кпшлок хужалик экинларидан булган жугари хосплпга жиддий зиён етадп'' .
Ислом ҳуқуқпга кура, вақф ерпдан фойдаланиш даврида ижарачи бепарволиги ва эътиборсизлиги окпбатпда хосплнпнг кам олиниши ва хатто даромаддан туда махрум булиш корандани ижара хакинп тулашдан озод этмаган. Бирок табиий офат ва ижарачининг унинг окпбатларпнп бартараф этишдагп имконсизлигп шароитидагина вақф муассасасп ижара хаки билан таъминланмаган. Александр Кун архивида Хива мадрасалари ва улар вақф мулклари ҳақида маълумот берувчи кимматлп хужжатлар сакланади. Хужжатлардан бирида кайд этилишича, мазкур маълумотлар Полвон девон томонидан такдим этилган. Хар бир Мадраса ихтпёридагп экпн учун яроклп ер майдонлари умумий микдорп ва улардан олпнадпган ижара хаки келтирилган. Ахампятлп жихатп ижара хаки табиий офатдан холи булинган такдирдагпна (akar afat yitmasa mani ‘г dikar biilmasa) ундпрплпшпга алохпда ургу бериладп"86. Мазкур холат табиий офат натижасида хосплдан махрум булиш амалда ижара туламаслпк учун асос булишпни англатади.
Шуни хам алохпда таъкидлаш жоизки, Саййид Мухаммад Рахпмхон Мадраса вақф мулклари учун белгиланган ижара хакларпни корандалар томонидан Хива шахрпга келтирпб, мутаваллпга топширишларп лозимлигини вақфномада алохпда шарт сифатида урнатадп.
Зпроат ерларидан солпк тулаш ва муайян мажбуриятларнп уташ кайсп тараф (мулкдор ёкп коранда) масъулияти эканлигини анпклаш хам мухпм хисобланади. Масаланинг ҳуқуқпй жихатпга эътпбор каратадпган булсак. Хднафпя мазхаби асосчиси Абу Ханифа ва унинг шогпрдларп томонидан солпк мажбурияти ҳақида турли фикрлар бплдприлган. Жумладан, Абу Ханифа наздида хирож тулови кандай тартпбда ундирилишидан катъпй назар (пул ёки махсулотнпнг муайян кисмп хпсобпда) солпк тулаш мулкдор зиммасида эканлиги таъкидланадп. Бирок, Абу Юсуфга кура, давлат хпсобпга утр ундириладиган ерлардан ижара ёки музораъа шартномаларп асосида фойдаланишда мазкур солпк коранда томонидан туланишп лозимлиги келтирилади. Шайбонпй фикрича эса, ижарага берувчп давлат фойдасига хирож хаки пул (kharaj-i minvazzaf) тарзпда белгиланган ерлар учун доимо солпк тулаш мажбурпятинп олади”87. Уз навбатида, М.В.Сазонова ва А.Шайхова кабп совет даври тадкпкотчпларп Хива хонлигпда вақф ерпдан фойдаланиш тартиби ҳақида тухталиб, вақф ерпда ишлаётган шахс, яънп коранда белгиланган солпкнп тулаш билан бирга давлат олдидаги турли хил мажбуриятларни бажарганпнп таъкидлайди.
Хива вақфномаларп ва ердан фойдаланиш хакидагп шартнома турларпда одатда солпкларнп тулаш ва мажбуриятларни бажариш кабп жпхатлар акс этмайдп. Бирок, 13 жумодп аввал 1315/09 октябр 1897 йплда расмийлаштирилган куйпдаги вақфга оид хужжат мазкур масаланп аниклаш пмконпнп беради:
(1) madlikur kiinda iqrar qildl musammat-i Saliha BTka Shahabad tawabi‘ldaglil BTslunirkanll Yusuf aqsaqahiTiik masjid qawmldln biighday rank qirq bish yashar (2) iirta buy bint-i ‘Abdullah walad-i Khuday Birkan bu jumlaglia-ki ijara wa salgliiit wa qazu wa mu’anatldin ‘ajiz bulghanlni iichiin tafshurdmi (3) mutawalli-yi shar‘isi Damulla Muhammad Rida Maklidlnun walad Damulla Muhammad Rahim Makhdhiimgha taklunliiaii chahar yak-kam Ikki tanab Muhammad Ammkhan marhumlnlnk madrasaslnluk (4) mawqtifasldln tiirt haddl kliatt-i shar'isida mubayyin biilghaiml barcha huqiiq marafiql blla ba‘d al-yawm mahduda-i madlikur wajhldan da‘wa qllsam (5) niuqiir lahu-yi niadhkiirgha batil bfllsiin kuwahlarl Usta Muhammad Rahim wa Ya‘qiib katib Damullo Ata Niyaz
Ушбу хужжатга кура, Мухаммадаминхон мадрасаспнпнг Шохободда жойлашган 1,75 таноб вақф ери фойдаланиш ҳуқуқп асосида Солихабека ихтиёрида булган. Бирок коранда зиммасига ижара хаки билан бирга солпк ва мажбуриятлар хам юклатплган булпб, уларнп тулаш ва адо этпш масаласидаги имконсизлик вақф ерини муассаса мутаваллисига кайтариш учун асос булган.

Download 170.43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling