Ишнинг мазмуни: Кириш I – боб. XIX асрнинг иккинчи ярми манбашунослигида ва XX аср тарихшунослигида вақф мулкчилиги масалалари


II-БОБ. Хива хонлигида вақф мулкларининг таъсис этиш тартиблари, вақф маъмурияти фаолияти


Download 170.43 Kb.
bet6/10
Sana24.01.2023
Hajmi170.43 Kb.
#1114812
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
vaqf-1

II-БОБ. Хива хонлигида вақф мулкларининг таъсис этиш тартиблари, вақф маъмурияти фаолияти
2.1 Вақф мулклари турлари ва таъсис этиш тартиблари.
Ислом ҳуқуқшунослпгида вақф объекты булган мулк учун хам алохпда меъёрий талаблар белгиланган. Мазкур ҳуқуқпп тартпблар вақф мулкп турларпнп белгплаш билан бирга, мулкнинг вақф сифатида таъспс этилишидан аввалги ва кеппнгп холатп ҳамда вақф кплувчп шахс - воқиф ва мулк Ўртасидаги узаро муносабатлар кабп комплекс масалаларнп тартибга солади. Аввало, вақф кплпнишп мумкпн булган мулк турларпга эътибор каратадиган булсак, мазкур масала юзаепдан турли карашлар мавжуд. Хусусан, Ўрта Осиёда хукмрон мавкеда булган Ханафия мазхабп буйича одатда факат кучмас мулкларни вақф сифатида таъспс этиш мумкпн. Шунпнгдек, уламолар томонндан кучар мулклар вақфпга куйидагп холлардагпна рухсат этилган:

  1. Кучар мулклар кучмас мулклар таркибида булган холатда. Масалан, ер майдонп ва унга бириктирплган куллар, хайвонлар ва агротехник воепталар узаро бпргалпкда вақф объекти булишп мумкпн;

  2. мусулмонлар томонндан гайрпдпнларга эълон килпнган мукаддас уруш - жпход учун зарурий харбий курол-аслаха ва от-уловлар. Мулкнинг бу турини вақф килпш Ислом шаклланаётган илк даврларда юзага келган;

  3. линий ва жамоат муассасалари кундалпк фаолиятпда фойдаланпладпган ашёлар, хусусан, масжид ва мадрасаларда укпладиган44 Куръон кптоблари, дарслик ва адабиётлар ҳамда оммавий ошхоналарда фойдаланиладиган буюмлар шулар жумласпдандир 45.

Уз навбатида, Хива хонлигпда одатда зироат ва богдорчплпк ерларп, пуллар, савдо ва хунармандчилик объектлари, турар-жой ва маиший пншоотлар (хаммом, capon) вақф спфатпда таъспс этилган. Шунингдек, юкорида кайд этилган. кучар мулклар вақфп билан боглпк ҳуқуқип меъёрга мос равишда нафакат дуконларнпнг узи, балки уларга тегпшлп асбоб- ускуналарни хам биргаликда вақф кплпш анъанасп учраб турган. Ана шундай холатни XV асрда Хужа Ахрор томонидан таъспс этилган вақф мулклари мисолида хам куриш мумкпн. Хусусан. вақфномада бошка мулклар каторп дехкончплик асбоблари, хукиз ва хатто куллар хам вақф кплингани кайд этплан. Хива хонлигпда хам ушбу амалиётдан кенг фойдаланилганлигпни кузатиш мумкпн. Жумладан. китоблар вақфп. диний ва жамоат муассасалари кундалик фаолиятида фойдаланиладиган буюм ва ашёларнп вақф этпш хам амалда булганини тарихий хужжатлар тасдпклаидп .
Кучар мулк хусуспятпга эга булган мулкларнпнг якка узини вақф кплпшга аксарият уламолар, хусусан Хднафия мактаби илк намояндалари каршп чикканлар. Чункп бу турдаги мулк аввало истеъмол кплпш ёкп сарфлашни талаб этган ҳамда узок вакт фойдаланиш натижасида ярокспз холга келиш эхтпмолпни юзага келтирган. Вахоланкп. халокатга учраш ва йук булиш хавфи мавжуд мулкларнп таъспс этпш вақф мо.хпятпга зпд хисобланадп. Шу боне, кумуш ва олтин тангалар вақфп аввалдан аксар уламолар томонидан маъкулланмаган. Бирок классик Ислом ҳуқуқп уламоларидан фарклп равишда кейингп давр баъзи факихларп томонидан пулларни вақф кплпш мумкпнлпги ҳақида фатволар кабул кплпндп. Натижада, айрим мусулмон мамлакатлари каторп Ўрта Осиёда хам пул вақфп 19 асрдан бошлаб апнпкса оммалашпб борди.
Вақф таъсис этишда мулк йуналтирилган объект ва вақфнпнг максадп хам мухпм хпсобланадп. Вақф авваламбор мусулмон жамияти манфаатларпга хизмат кплпшп лозпм ва хатто бу максадда узга дин вакплларп томонидан кплпнган вақф хам конунпй кучга эга булади. Бирок, мусулмонлар ва гайрпдпнларнпнг черков ва яхудийлар ибодатхонасп булмпш спнагогалар учун вақф мулклари таъсис этишлари уламолар томонидан маъкулланмаган. Факатгпна черковлар кошпда сайёхлар ва факпрлар учун вақф хпсобпдан мусофирхоналар ташкил этиш мумкпнлпгпга фатво берилган46. Шунга карамай Усмонийлар пмперпясп таркибида булган Фаластпн ва Миер худудларпда христиан, яхудпй жамоалари томонидан узларининг диний муассасаларп учун хайрпй ва авлодларп учун ахлпй вақфлар мусулмон қозихоналари оркалп таъсис кплпш анъанаси мавжуд булган47.
Юкорида кайд этилганидек, ислом ҳуқуқп мулкнинг вақф килинпшидан олдпнгп холат ва хусусиятлари ҳамда мулкнинг вақфга айлангандан кейпнгп ҳуқуқпй макомпни белгплайдп. Эътпборлп томонп, вақф хужжатларп, хусусан, Хива вақфномаларпни тузшп жараёнида хам мазкур жихатлар пнобатга олпнган ҳамда улар вақфнома матнпда купинча турли махсус атама ва пборалар оркалп пфодаланган.
Молпкпя мазхабидан ташқари суннпйлпкдагп колган барча мазхабларга кура мулк вақфга айланпш жараёнида моддий куриниш (аул) ва аник холатда ҳамда мавжудлик хусуспятпга эга булиши лозпм . Шунингдек, мулкнинг вақф кплаётган шахс тулпк назорати остида булиши кераклиги хам мухпм шартлардан саналадп. Масалан, денгиздаги балик, кочпб кетган кул ва карз объекты булган муайян мол-мулкни вақф мулки сифатида таъспс этпш мумкпн эмас. Бундан ташқари, шахснпнг бошкалар ёки узинпнг гаровдаги мулкпнп хам вақф кплпб булмайди"0. Шариат томонндан белгиланган мазкур талаблар вақф таъспс этпш хакидаги хужжатда хам акс этган. Хусусан. Хива вақфномаларида вақф кплинаётган мулк тури, унинг микдорп (улчови), кучмас мулк жойлашган худуд аник кайд килпнган. Шунпнгдек, вақфномада мулкнинг холатпни англатувчи махсус пборалар -«khaliyan ‘an haqq-i al-ghayr wa ‘amma yamna ‘u jaw az al- waqf», «khaliyan ‘amma yamna ‘u jawaz al-waqf wa ‘an milk-i al-ghayr», «Tn waqf khalT bud az haqq-i ghayr wa ‘amma yamna‘u jawaz al-waqf» кулланилган48. Мазкур пборалар умумий маънода мулкнинг вақф кплувчп шахс тулик эгалпгпда эканлпгп ҳамда вақф конунпйлпгпнп инкор кплувчп барча шартлардан холи эканлпгини билдирган.
Уз навбатида, мулк вақфга айлангач абадпйлик. узил-кесиллик (luziimj ва дахлспзлик макомпнп олади. Шунпнгдек, вақф мулки муайян чекловларсиз таъспс этплиши лозпм. Акс холда вақф ноконуний куриниш олади ва тугри (сахих) тузплган хпеобланмайдп. Шуни алохпда кайд этпш лозимки. вақфнпнг абадпйлик ва узил-кесиллик коидаларп уламолар Ўртасида бахс-мунозаралп масалалардан саналадп. Молпкия мазхабпдан ташқари, бошка мазхаблар аксарият уламоларп фпкрича вактпнча вақф жойиз эмас. Чунки вақф узн йуналтпрплган максад учун доимий равишда даромад манбаи вазифасини уташи керак. Бирок шунга карамай, Молпкия мазхабпда вактпнча вақф таъспс этишга рухсат этилган булпб, унга кура воқиф томонндан белгиланган бенефициарлар (вақф даромадларидан фойдаланувчплар) вафот этгач. вақф мулки вокифнинг узпга кайтадп. Агар воқиф улардан аввалрок вафот кплган булса, вақф мулки унинг авлодларпга умумий мерос ҳуқуқи асосида утади-. Тадкпкотчп Жозеф Шахт вактпнча вақф шаклпнинг Моликияда юзага келишини кадпмгп Мадина мактаби фпкхий карашларп таъсири билан изохлайди49. Вақф таъспс этилиши билан у тугал, яъни узил-кесил холатга келади ҳамда ҳуқуқнинг вақф учун ортга кайтпш хусусияти сакланмайди. Бошкача айтганда мулк вақфга айлангач, унп бекор килпб булмайдп. Молпкия мазхаби буйича эса воқиф мулк эгаси спфатпда колса хам, бирок мулкка эгалпк ҳуқуқларпдан фойдалана олмайдп50.
Ханафия мактаби асосчиси Абу Ханифа наздпда эса, мулк вақфга айлангач. у воқиф эгалигида колади ҳамда мулкнинг даромадларигина хайр- эхсон спфатпда белгиланган максадлар учун йуналтпрплади. Хатто воқиф кейинчалик уз фпкрпдан кайтпб вақфнп бекор кплганп холда мулкка нпсбатан эркпн фойдаланиш ҳуқуқинп яна кулга киритиши мумкпн. Бу оркалп вақф шарпатдагп бошка бпр амалиёт - ория, яънп мулкни муайян муддат давомпда хеч кандай фойда ва манфаатларспз бошка шахсга берпшнп ўзида намоён этади51. Уз навбатпда, вақфнинг абадпйлпк ва узил-кесиллпк макоми асосан 3 та холатдагина сакланпшп мумкпнлиги алохпда таъкидланган. Жумладан. козп ёки хокп.мнпнг бу хакдагп алохпда хукмп кабул кплпнган шароптда ҳамда вақф мулки объектп булган масжидда мусулмонлар томонидан пбодат амалларп бошлаб юборплган холатда ҳамда воқиф вафотп билангпна мулк абадпйлпк ва узил-кесиллпк ахампят касб этади. Лекпн Абу Ханифанинг мазкур масаладаги карашларп унннг шогпрдларп Мухаммад ва Абу Юсуф томонидан куллаб-кувватланмаган ва улар бошка мазхаблар каби вақфнинг абадпйлпк ва узил-кесиллпк жихатларини ёкдаганлар. Кейпнги давр уламолари эса бу масалада асосан Абу Ханифа шогирдларининг хукмларпга таянганлар.
Мулкнинг вақфга айлангандан кейпнги ҳуқуқпй холатп ҳакидаги мазкур назарий-ҳуқуқий карашлар Хива вақфномаларп матнпнпнг якунловчи кисмпда хам акс эттани билан эътиборлидир. Жумладан, ушбу кисмда одатда «fa-sara hadha waqfan sahihan shar‘iyyan laziman mu’abbadan musajjilan» ибораси келтирилган52. Мазкур пбора лугавпй маънода мулкнинг вақфга тугри ва конуний холда айланганпнп, унинг мажбурий (узил-кесиллик) ва абадий эканлигини англатади. Ибора таркибида келган сунггп суз, яъни «.musajjilan» оркалп юкорида Абу Юсуф ва унинг шогпрдларп Ўртасидаги вақфнпнг узил-кесил (luziim) холатп юзаспдан бахсли мунозара буйича козпнпнг чикарган хукм карори англашилган. Япониялик тадкпкотчп Кенъпчи Исогай фикрича, Ўрта Осиёда XVI асргача вақф мулкпнпнг узил- кесил эканлпгп ҳакидаги қозининг хукми алохпда тартпбда тузилган сижжил53 хужжатпда келтирилган ҳамда у вақфномага плова тарпкаспда сакланган. XVI асрдан бошлаб вақфномадан ташқари кушпмча сижжил расмийлаштириш анъанасп узгарди ҳамда вақф мулкпнпнг узпл-кеспллпгп вақфнома матнп таркибида алохпда махсус ҳуқуқпй пбора тарзида бериладпган булди".
Айрим Хива вақфномаларпда ушбу иборадан кейпн «.la yuba‘ wa la yiirith дед layihvhib iva la yamlik wa layamhar wa layantaqil min milkin ila milki akhir» жумласп келган ва у уз мохпятпга кура вақф мулкпнп сотпш, мерос, хадя. эгалик, махр ва бпр шахснпнг эгалпгпдан бошка шахс эгалигига утпш объектп була олмаелпгпнп (la yuba wa la yiirith wa la ymvhib ira la yamlik ira la yamhar ira la yantaqil min milkin ila milki akhir) англатган. Ушбу мулкпй иммунитет ҳуқуқп киёмат кунигача, яъни меросхурларнинг энг яхшиси булган зот - Аллох томонндан ер юзи мерос кплпб олинипшга кадар (Па ап yarithu Allah Ta'ala al-ard wa ma ‘alayha wa huwa khayr al-warithin) сакланиши таъкидланган. Вақфнома матнининг якуний кисми таркибидагп мулкнинг узил-кеснллнги ва холатп хакидаги мазкур формула купинча Куръонп карим оятп билан тугалланган. Аслида мазкур оят мерос масаласп билан боглпк булпб, унта кура меросий мулк шартларпнпнг узгартпрплпшп ва узлаштпрпб олпнпшп катта гунох эканлпгп эслатилган54. Бу ҳуқуқий асос эса вақф мулкига нпсбатан хам кулланилган ҳамда ундан вақфнпнг бошка шахс томонндан ноконунпп эгалланпшпнп олдинп олпш учун фойдаланилган.
Шариат воқифнпнг мулкни вақфга айлантирпш вактидаги ҳуқуқий холатпнп хам белгплаб берган. Вақф кплаётган шахс аввало муомала лаёкатига эта булншн керак. Яъни воқиф вояга етган, молиявий масалаларнп мустакпл хал кила оладпган (rashid) булиши лозпм. Шунпнгдек, озод шахслар ҳамда карздор макомида булмаган кишилар мулкларпнп вақф кплпш ҳуқуқига эта"''. Уз навбатида, шахснпнг вақф кплпшга ҳуқуқий жпхатдан лаёкатлп эканлигига козплар томонндан вақф таъспс этпш вактпда алохпда эътибор каратплган. Шу боне, воқифнпнг белгиланган мезонлар допраепдагп холатп Хива вақфномаларпда баъзпда «.hal jawaz iqrarihi(/a) shar'an», яъни «унинг вақф таъспс этиш хакидаги икрорп шариат буйича рухсат этилган ходила» пборасп оркалп англашилган.
Вақф воқиф икрорп билан тузилган хпеобланадп. Вақф таъспс этпшда нпят мухим ахампятга эта. Факатгпна Молпкия мазхабпга кура, вақф лафзий, яъни тпл оркалп икрор кплпш билангпна мулк вақфга айланади. Бирок, хадпега мувофпк холда шахснпнг вақф хакидаги пкрорпнп хужжатлаштприш ва расмийлаштирпш анъанаси шаклланганВақф таъспс этпш хакидагп хужжат Молпкия мазхаби таъсприда булган мамлакатларда асосан раем ал- тахбис (rasm al-tahbis) деб аталган"'55. Бошка мазхаблар хукмронлпк килган мусулмон улкалари, жумладан, Х,анафийликка асосланган Ўрта Осиёда бу турдагп хужжат - вақфия, вақфнома номлари остпда оммалашган. Шунпси ахампятлпки, Хива вақфномаларпни кайта тасдиклаш вактида ҳамда вақфнома матнп таркибида вақф таъспс кплпш хакидагп асл хужжат одатда «вақфнома» тарзпда зпкр этилган2' . Шунингдек, айрпм линий ва жамоат муассасалари вақф хужжатлари орка сахифаспдан хам мазкур атама урин олган2'5. Ушбу холатлар хонликда вақф таъспс этпш хакидагп хужжат асосан - «вақфнома» тарзпда юритилгани ҳамда оммалашганпнп курсатади.
Хива вақфномаларпнпнг тахлилпга кура мулкни вақф спфатпда таъспс этишда аксарият холларда воқиф спфатпда битта шахс катнашган. Шунингдек, пккп ёкп ундан ортпк кпшпларнпнг вақф килувчи шахслар каторпда келпшп хам кузатилган. Бу холатда бпр неча шахслар эгалпгпдагп мулк бпргалпкда вақф кплпнган. Масалан. 8 нюнь 1283/ 16 ноябрь 1866 йплда тузплган вақфномада ака-укалар - Мухаммад Яъкуббой, Уста Рахматуллох ва Мухаммад Шариф воқифлар спфатпда зпкр этилган ҳамда улар томонидан 40 тилло хоразмий Кухна Карвон Сарой масжпдп тахоратхонаепга вақф кплпнган56. Уз навбатида, Ханафия мактаби вакплп Абу Юсуф узаро шерпкчплпкда булган мулкни вақф кплпш мумкпнлигинп билдирган57. Шунингдек, воқиф уз вакплп оркалп вақф таъспс этпш ҳуқуқпга хам эга булган. Бу жараёнда воқиф истак ва манфаатларп узи тайпнлаган вакил оркалп козпхонада амалга ошган. Жумладан. мазкур холат куппдаги хужжатда58 уз аксинп топтан:
(1) wa yana tankh-i madhkiirda nazarimlzgha kildi waqfhama-i muzayyin ba-muhr-i aqdl al-quddat Qadl ‘Abd al-Rahim Ishan marhuniT madmiinl natiq nmnka-kim (2) tarlkli-i hijrl mink Ikki yuz saksan sakklzda Dhii al-Hijja aymlnk Un blshl Shanba ktinl iqrar-i mu‘tabar-i shar‘1 qlldl Nur Niyaz Bay (3) ma‘riif walad-i Balta Niyaz-ka wakll-i shar‘1 thabit al-wakaladiir Allah Quit Diwan walad-i Mulla Palilawan Niyaz Diwaimlnk tarafidln (4) Imdl madlikiir bulur amrda kuwahl ‘Abdullah Bay walad- i ‘Abd al-Karim Bay wa Allah Quit walad-i Qadir Qull mu‘addaladurlar bii jumla-ka wakalatan waqf-i sahlh-i shar‘T (5) qUdlm ....
Ушбу хужжатга кура Оллохкули девон уз вакплп Нурниёзбой оркалп уз ихтиёридаги Кампшлпкокда жойлашган 12 таноб ернп махалла масжпдпга вақф кплган. Ахампятлп жпхатп. козпхонада Нурниёзбой вакпллпгпнп тасдикдовчи 2 та гувох - Абдуллохбой ва Оллохкулп иппирок этган. Одатда вакил катнашган барча қозилпк хужжатларида гувохлар пштпрокп кузатилади.
Ислом ҳуқуқпда вақф кплпшнпнг «васиятли вақф» тури хам мавжуд булпб, у Хива хонлигнда хам амалда булган. Вақфнпнг бу турида шахс вафотпдан олдпн уз мулкпнпнг муайян кпемпнп вақф сифатида ко.тдирадп. Мазкур шахс вафот этгач. унинг ажратган мулкп вақфга айланади. Масалан, 25 декабрь 1297/ 28 ноябрда расмийлаштпрплган хужжат «васиятли вақф» учун мпсол була оладп:
(1) yana tarlkli-i madhkiirda nazarimlzgha kildi waqfhama-i muzayyin ba-muhr-i aqdl al-quddat Qadl ‘Abd al-Rahim Ishan marhuml natiq bii madmiingha-klm tankh-i (2) tarlkli- i hijrl mink Ikki yuz ttlqsan yitti mah-i Dhii al-Hijjanlnk yikinna blshlanjlslda iqrar-i mu‘tabar-i shar‘I qildi Allah Birkan Saray kudharlda Tilla (3) Bay Akhund Ishannlnk masjid qawmldln iittilz sakklz yashar tirta biiyll qara saqal bughday rankll aclitiq qashll walad-i Usta (4) Khuday Birkan walad-i ‘Awad Aqa bii jumla-ki madlrkur atam hal hayatuhu wa nafad tasarrufatuhu klialis mulk wa paklza malldin hammakl wa tamaml mablagh-i tin (5) tilla har biri tuqqiiz tanka wazn-i sab‘admnl shuhratl wajhldln tahdlddln mustaglml biilghan masjid-i madlikurgha waqfltib wa shart (6) qllghan IrdI...
Шуни алохпда кайд этпш жоизкн, фикхшуносликда “васиятлп вақф” учун муайян чекловлар хам мавжуд. Жумладан. бу чеклов мулк микдори билан боглпк булпб, васпят килувчп барча мол-мулкларпнпнг факатгпна 1/3 кпсмпнпгпна хайр-эхсон кплпшп мумкпн. Қози мазкур масаланп анпклаштириб, мулк микдорининг рухсат этилган кпсмпга пшонч хоспл кплгач, хужжатнп расмийлаштириши мумкпн булган. Гарчи мазкур вақфномада ушбу жпхат акс этмаган булса-да, бирок айрпм “васиятлп вақф” хакидаги вақфномалар матнида вақфга айланган мулк воқиф жами мулкпнпнг 1/3 кисмпни ташкил этиши буйича пкрорнома келтпрплган. Хусусан. Янги Калъа мавзеидаги Рахматуллох Ясовулбоши махалла масжиди фойдаспга ака-ука Нпёз Мухаммад ва Ёр Мухаммадлар томонндан мулклар вақф кплпнади. Шунпнгдек, мазкур шахслар пкрорларпга кура, уларнпнг отасп -Оймухаммадбой хаётлпк даврида уз молпдан 50 тилло 1 мисколий подшохншш ажратиб, ер сотпб олиб вақф кплпнишинп васпят кплган. Бу маблаг Оймухаммадбой барча мулкпнпнг 1/3 кисмидан камрокни ташкил кплпшп вақф хужжатпда алохпда таъкпдланган.
Бошка бпр вақфномада воқиф сифатида кайд килпнган аёл узпга тегишли жами мулкларпнп Богча масжидига атагани зикр этпладп. Бирок вақфноманпнг узида фпкхга багишланган манбадан фатво келтпрплганп холда бу вақф жоиз эмаслигига қози карор киладп ва воқифа мулкларининг факатгпна 1/3 кпсмпга шаръпй рухсат этилиши кайд кплпнади59.
Вақфномада вақф мулкидан фойдаланпш тартиби ва шартларп. вақф даромадларнни белгиланган шахслар ва турли максадлар учун такспмлаш ва сарфлаш тартиби, вақф хпсобпдан таъминланувчп муассасаса фаолпят шакли, вақф хужалигидаги ходпмлар ҳуқуқ ва мажбуриятларп кабп жихатлар воқифнпнг туда хохиш ва истакларпдан келиб чпкпб белгиланган. Ушбу холат хакида умумий тасаввур хоспл кплпш максадида куйпдаги вақфнома 245 - матнпнп тулалпгича келтирамиз:
(1) yana tarikli-i madhkurda nazariniTzglia kildi waqfnama-i muzayyin ba-muhr-i qadi ‘Inayatullah natiq bn madnnnighaklm tarikh-i hijrl mink ilch yiiz (2) daghi bish mali-i Rabi* al-Tliammhk IkkisTda iqrar-i mu‘tabar-i mu‘tabar-i60 shar‘1 qildl khayriyyat shi‘ar Damulla Muhammad Yusuf Alliund Kulina QaPalT Saray kudharldln (3) maTiif al-shakl wa al shamayil walad-i Ish Niyaz Bay marhiimi walad-i Mulla Qurban Niyaz maghfuri bu jumla-ka waqf-i sahlh-i shar‘I wa tasadduq-i ‘aym qildlm iizminl ha? (4) khalis mulk wa paklza inalimdTii liammakT wa tamaniT bar kashlda bir tanab yikinna agin! yiiminl-ka kayinadur Sha'ban Khulumdaghi Mulla Ntirullahnmk (5)
Юкорпдаги вақфномани кпскача тахлил кпладпган булсак, Домулло Мухаммад Юсуф охунд Шаъбонхулум мавзеининг Мулло Нуруллох масжид кавмпда жойлашган узпга карашли 1 таноб 20 агри ерини Сарои гузаридагп масжид фойдаспга вақф килган. Вақфномада ушбу ер мулкинпнг турт томондан чегараси келтприлган. Вокиф мутаваллп лавозимпга масжид муаззинини танин этган ва мулкни корандага топшириб, даромад олинпшинп таъкидлаган. Вақф ери пжараспнпнг (уиссат ул вақф) 1/10 кпсми мутаваллпга пш хаки спфатпда вокиф томонидан таппнланган. Воқиф урнатган шартга кура мутаваллп колган даромаднп 3 кпсмга такспмлаши ҳамда унинг 2 кпсмпнп имомга бериши, 1 кпсмпнп эса муаззин сифатида узн опиши керак булган.
Воқиф узи белгилаган шартларга кейинчалик узгартириш ёки кушимчалар киритиш ҳуқуқпга хам эга булган . Хусусан, Уста Мухаммадкарим уз кабрига атаб кплган вақф мулкларп шартларига карийб 7 йил утгач. кушпмча киритганп унинг вақф хужжатпда келтпрплган61. Уз навбатида, воқиф урнатган шаръий шартларга сузсиз амал кплиниши лозим. Хатто қози томонндан вақф шартларпнпнг асоссиз узгартирилишига йул куйилмайдп. Зеро, “воқиф урнатган шартларп факпхнинг кптоби (хукмп) кабидир”62.
Вақфномалар одатда воқифлар касб-корп, жннси ва ижтимоий келпб чпкишп хакида хам кпмматлп маълумотлар такдим этади. Хусусан, урганилаётган даврда хонлпкда хайр-эхсон кплишга кодир булган ахолпнпнг деярлп барча катламини хайр-эхсон фаолиятидаги иштирокп кузатплади. Айнпкса, муайян ижтимоий гурух Ўртасидаги узаро муштарак манфаатлар хам вақф таъспс этпш жараёнига сезиларли даражада таъсир курсатганини алохпда кайд этиш уринлидир. Жумладан, хонлар ва улар оила аъзолари, саропнпнг мартабали мулозимлари томонндан хашаматли мадрасалар. йирик масжпдлар, хонакохлар кабп дпний-маърпфпй, ижтимоий муассасалар бунёд этплиб, вақф мулкларп билан таъмпнланган. Ахамиятлп жпхатп. мазкур табакага мансуб шахслар ва улар меросхурларп ушбу муассасалар учун кейинчалик хам йирик вақфлар таъспс этпб борганлар. Бу турдаги муассаса вақфномасп таркибида келган воқифлар одатда бпр ижтимоий табакага мансуб шахслар хисобланган. Масалан, Хива хонп Саййид Мухаммадхон 1279/ 1863 йплда Богча мавзеида бунёд этган масжид учун ер мулкларп вақф киладп63. Кейннги йпллар давомида Саййид Мухаммад Рахимхон, Хасанмуродбек кушбегп, Мухаммадниёз девонбегп ва Саййид Исломхужа каби шахслар уз ихтиёрларидаги мулкларпнп муассаса фойдасига вақф сифатида таъсис этадилар. Ана шундай холат, Саййид Мухаммадхон ва Феруз мадрасалари вақфномаларпда хам кузатилади.
Уз навбатида, махалла масжидлари фаолпят тарихи урганилганда, биринчидан, бундай муассасалар мулклари одатда майда мулклардан пборат булганини, иккинчидан, махалла ахлпнпнг деярлп барча аъзоларп вақф тадбпрпда фаол иштирок этгани билан характерлидир. Масалан. Хива шахрп Ичан калъа кпсмпда жойлашган, Кухна карвонсарой масжпди вақфномаси узун урамлп когоз шаклпда булпб, ундан жами 46 та вақф хужжатп урин олган. Мазкур хужжатларда 64 та вокифлар псмларп келтирилган. Аксарият хужжатлар вокиф касб-кори, ижтимоий келиб чикиши ҳакидаги маълумотларнп узида акс эттиради. Унга кура, вақф таъспсчпларп булпб махалланпнг бой савдо ахлларп, давлат хизматчилари, дпндорлар ва хунармандлар хпсобланган. Махалла ахлпнпнг вақф таъсис этиш жараёнидаги пштпрокп ва вақф мулклари бошкарувп билан боглик узпга хос хусусиятлар улар Ўртасидаги бирдамлик, ижтимоий хамкорлпк ва узаро хамжихатлик анъаналарпнп акс эттирган.
Ўрта Осиё тарпхпда аёлларнинг ижтимоий хаётдаги роли ва урнп масаласи халигача туда ёрптплмаган мавзулардан бпрп сифатида колмокда. Кулёзма асарларда хам аёлларнинг жамият ижтимоий-иктисодий муносабатлар тизимидаги фаолпятп ҳақида деярлп маълумотлар учрамайди. Вахоланкп. аёллар тарпхинп ёритишда қозилпк хужжатларп, жумладан, вақфномалар кимматли манба булпб хпзмат килади. Аёлларнинг у ёкп бу муносабатлар тизимидаги пштпрокп мпнтака бошка худудларп мисолида, ёзма манбалардагп маълумотлар асоспда нисбатан ёрптплган. Хусусан, Бухоро хонлигининг XV-XVI асрлар спёсий ва ижтимоий жараёнлар, айникса вақф мулкчилиги масаласпда аёллар фаолпятп баъзп тадкпкотларда кпскача кайд этилган .
Хива хонлигнда хам аёлларнинг ижтимоий-иктисодий хаётдагп пштпрокп ва роли юкорп булганини алохпда зикр этиш урпнлпдпр. Бу холат уларнпнг вақф мулкчилиги тарихида салмокли пштпрокп. хайр-эхсон фаолиятидаги юкорп хпссаспда хам акс этадп. Аёлларнинг мулкий муносабатлар фаол субъектларп сифатидаги холатп уларнпнг мулкка эга булиш, ундан эркин фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқларпнпнг мавжуд эканлпгп билан белгнланади.
Хива вақфномаларп аёлларнинг вақф мулкчилиги муносабатларпнпнг турли позициялардаги иштирокчилари сифатида гавдалантпради. Масалан. юкорида зикр этилган Кухна Карвонсарой масжидининг 46 та хужжатидан 16 таспда аёллар вақф килувчилар сифатида учрайди. Жумладан, 1310/1893 йилда расмийлаштирплган вақф хужжатида Розпябека уз вакили Пахлавоннпёз оксакол оркалп Кухна Карвонсарой масжпдп фойдасига 10 тилло вақф этадп. 1321/1904 йплга оид бошка бпр вақф хужжатида эса Мастурабека шахсан узп козпхонада хозпр булпб, узига тегишли 20 тилло маблагни мазкур масжид учун вақф киладп64. Бу холат аёлларнинг вақф мулкларпнп таъсис этиш жараёнида нафакат вакиллари оркалп. балки бевосита узлари козпхонада, гувохлар иштирокида мустакил харакат килганларпга шпора кпладп. Шунингдек, мутавалли лавозимпга аёлларнинг танин этилиши Хива вақф хужжатларпда тез-тез кайд этплади. 1187/1773 йилда тузилган вақф хужжатида, Тухташбика исмлп аёл 2 та устп ёпик хона ва 1 дахлпздан пборат уйини вақф мулкп эканлигига козпхонада пкрор кплганп холда, узпни мутавалли лавозимпга тайинлайди. Шуни алохпда кайд этиш лозимки аёлларнинг ижарачп коранда сифатида белгилаш хам амалда булган. Хусусан, Дуржонбека бинт Курбон Суфп 1295/1878 йилда
Шаъбонхулум мавзеи якпнпдагп 1,25 таноб ерини вакплп оркалп вақф этпб. мутаваллп ва коранда кплпб Кешбека бинт Шокирбойни тайинлайди65.
Хива вақф мулкчилиги тарихида аёллар турли хил мулк турларп, жумладан, хосплдор ерлар. ховлп уй-жойлар ва танга пулларнп уз эгалигидан чикариб, вақф мулкпга айлантириш жараёнида фаол катнашганлар. Бундан ташкари, воқифа аёллар мазкур мулклари устпдан назоратнп кейинчалик хам саклаб колпш максадпда вақф хужжатларпда узларини мутаваллп. яънп вақф мулклари устпдан нозир спфатпда белгилаганликлари ва хужжатларда пжарачп спфатпда кайд этилишлари уларнпнг жамиятдагп мавкеларп. ижтимоий муносабатлардаги фаолликларидан дарак берадп.
2.2. Мутаваллиликка тайинлаш тартиби
Вақф таъспс этпш жараёнида вақф мулки билан боглпк урнатплган шарт-шаропт ва талабларнп амалга ошприш вазифаси вақф ишларп бошкарувп учун масъул шахс - мутаваллп зиммасига юкланган. Фпкхпй адабиётлар ва айрпм мусулмон мамлакатлари вақф тарихида мазкур лавозпм купинча нозир спфатпда хам юритплган”66. Мпнтака вақф мулкчилиги тарихига назар солсак, Темурийлар хукмронлпгп даврпда айрпм йпрпк вақф хужалпкларп фаолпятпда вақф мулклари устпдан назоратнп махсус вақф маъмурияти аппарата амалга ошпрганпга гувох булампз. Хусусан. Хиротда Мир Алишер Навопй ташаббусп ва хомпйлпгп остпда бунёд этилган Ихлосия дпнпй-маърпфпй мажмуасп таркибида мутаваллп, мушриф (молиявий назоратчи), сохпб-жамъ (бош молиячи) ва пккпта навкарлан пборат вақф бошкарув тузплмасп ташкпл этилган. Мазкур пккп навкар вақф ерларп билан боглпк вазифаларнп амалга оширишда мутаваллпга ёрдам курсатган.
Кейинги даврларга келпб, жумладан, XIX-XX аср бошларида Ўрта Оспёда, жумладан, Хива хонлигида вақф мулкларп устпдан бошкарув ва назорат одатда факатгпна мутаваллпнпнг узн билан кифоялангани кузатпладп. Вақф бошкарувп тизимидаги ушбу трансформацпон жараённи бпр неча омпллар билан пзохлаш мумкпн. Бунга биринчи сабаб сифатида купинча вақф ерларпдан олинадиган даромаднпнг аввалдан муайян пул бпрлпгп ёки махсулот мпкдорп хпсобпда белгиланишини келтпрпш мумкпн. Мазкур холатда етиштирилган махсулотнп йпгпш, хпрмоннп хпсоблаш ҳамда вақф мулки хпсобпнп анпклашда табинйки мутавалли хпзматп талаб этилмаган. Иккинчидан, эндпликда пжарачп булган коранда махсулот куринипшдаги ижара хакпнп мутаваллига етказиб бериш мажбуриятини олган. Айнпкса, Хиванпнг йирик Мадраса ва масжидлари вақфномаларпда бу шарт алохпда кайд килпнган. Учинчидан, сугорпладиган катта ер майдонларпнпнг купчплпгп асосан корандаларнпнг меросий фойдаланпш ҳуқуқи остида булпб, ушбу мулкларнпнг вақфга айланиши корандалар ёки уларнинг мулкка нпсбатан фойдаланпш ҳуқуқларпнп узгаришига амалда олпб келмаган. Мутавалли вақфга айланган ер учун пжарачп топпш. унинг доимий бандлигини таъминлаш кабп вазифалардан деярлп озод булган. Бирок вақфдагп бу узгаришлар мутаваллпнпнг вақф мулки устпдан бошкарув ва назоратни олпб борпш ҳуқуқларпнп чекламаган ҳамда шаръпй жпхатдан унинг уз ваколат ва вазифаларидан туда фойдаланпш ҳуқуқи сакланган. Юкорпда келтпрплган мазкур омпллар Хива хонлигида XIX асрнпнг 2-ярми - XX аср бошлари давомида алохпда вақф бошкарув тизимига эхтпёж булмаганпга пшора киладп.
Хива хонлигида линий ёки ижтимоий муассаса фаолиятпнпнг ташкилий жихатларп унинг бунёдкори ва бош воқифп булган шахс томонндан илк вақф хужжатпда белгиланган. Жумладан, мутавалли шахсп ва унинг вақф хужалиги бошкарувп ҳамда муассаса шпини ташкил этшпдаги вазифалари одатда алохпда кайд килпнган. Аксарият холларда муассасанинг кейинги воқифларп хам илк хомпй томонндан тайинланган мутаваллини уз мулкларп бошкарувига масъул кплпб тайинлаганлар. Шунпнгдек, баъзан бошка шахсни мазкур лавозимга тайинлаш холларп хам учраб турган. Натижада, муайян вақф хужалиги таркибида бпр неча мутаваллплардан пборат бошкарма шаклланган. Гарчи бундай холатда мутаваллплар узларпга белгиланган мулклар учунгина масъул булсалар-да, шарпатга кура вақф мулкпнпнг бошкарувп билан боглпк барча масалалар уларнпнг бпргалпкдагп ягона келишуви асоспда хал этплиши лозим хпсооланган .
Мутавалли лавозимига тайинланадиган шахс куп холларда вақф мулки инъом этилган муассаса фаолпят тури ва функциясидан келпб чпккан. Хива хонлигида одатда Мадраса мударрпси, масжид пмомп ёки оксаколп (баъзан муаззпн хам), корпхона ва макбара бош корней уз муассасалари мутаваллпсп сифатида фаолпят курсатган. Шунпнгдек, хонлар томонндан йирик амалдорлар хам мутаваллилпкка лойпк курилган. Масалан, Хива хонп Саййид Мухаммад Рахимхон II (Феруз) Богча мавзеида жойлашган мадрасаспга дастлаб Хасанмуродбек кушбегпнп ва кейинчалик Саййид Исломхужани мутавалли киладп67.
Х,анафия мактаби уламоларп, хусусан, Абу Юсуф воқифнпнг мутавалли сифатида тайинланиши мумкинлигини эътироф этган. Бирок, Молпкия мазхабпда воқифнпнг мутавалли ва вақф даромадларпдан фойдаланувчп шахс сифатида белгиланиши ноконунпй хисобланадп. Хива хонлигида воқифнпнг узини хам мутавалли ва хам вақф бенефициар!! этпб белгилаш холатларп тез-тез учраб турган. Жумладан, 1871 йплда Матниёз девонбегп томонндан Хива шахрининг Ичан-калъа кисмида Мадраса бунёд этган ва бпр неча йирик мулклар вақф кплган. Матниёз девонбегп биродари Бекниёз махрам билан бпргалпкда мутавалли сифатида мазкур вақф мулкларп устпдан назоратнп саклао колган. Воқиф аксарият холларда вақф мулклари допмпй бошкарувпнп таъминлашга интилган. Шу боне, мутаваллп лавозимининг мероепп тарзда утпш тартиби хам аксарият вақфномаларда алохпда белгиланган. Юкорпда кайд кплпнганпдек, Мадраса мударрпсп булган шахс бпр вактнпнг узида мутаваллилпк ҳуқуқпнп хам кулга кирптган ҳамда мазкур лавозпм муайян шахс номп билан эмас, балки мансаб буйича амал килган. Айрпм холларда воқиф узпнинг эркак авлодларпга мутаваллиликни мерос спфатпда топшпрган. Шунингдек, воқиф хохпшпга кура махалла маежидлари учун мутаваллп таиинлаш мазкур кавм ихтиерига берилгани хам учраб турган .
Вақф кплувчп шахс ихтиёридаги мулкни вақфга айлантириб, мутаваллини тайпн кплмаган, бу турдагп мулкдан фойдаланиш тартпбпнп белгиламаган холатлар Хива вақфномаларпда хам учраб туради. Мазкур холатда фпкхпй мазхаблар буйича турлича йул тутплган. Масалан. Молпкия ва Шофепй мазхабларпга кура мутаваллп тайинланмаган шароптда бу лавозпм козп. Хднафия (Имом Шайбонпй бунта каршп чпкадп ва бу холда вақфнп ноконуний хпеоблайдп) ва Хднбалияда эса хукмдор ихтиёрида булади68. Мазкур фпкхпй курсатма ифодасп Хиванинг машхур меъморий иншоотларидан булган Саййид Ниёзбой шоликор мадрасаси меъморий мажмуасп фаолиятида намоён булади. Ушбу муассаса хомийси Саййид Ниёзбой хаётлпк чогпда узи бпно килган меъморий мажмуа таъминоти учун йпрпк мулкларнп вақф кпладп. Мазкур мулклар Оллохкулпхон даврида янгитдан тузилган вақфномада муфассал баён кплпнган’6 . Бу мулклар учун воқиф томонидан мутаваллп тайинланмагани ва вақф мулкининг бошка шартлари хам урнатилмагани вақфномада кайд кплпнгани холда муаммо ечпмп ҳақида «Жомеъ ал-Фатовпй» асаридан фатво келтирилган. Унга кура «агар вақфнинг шартлари белгпланмаган булса, у холда унннг шартларини тайпн кплпш ва даромадларнп таксимлаш султон ва козп ваколатлари допраепда» эканлиги вақфнома матнида зпкр этилган. Шундан келиб чпкпб,
Хива хони Оллохкулихон Саййид Нпёзбой вақф мулклари учун масъул булган мутаваллинп ҳамда вақфга оид бошка шартларнп шахсан узи тайин кплган .
Мутавалли лавозпмп узида бпр неча функцияларнп жамлаган булпб, улар вокиф урнатган шартлар ва шариат томонидан белгпланган ҳуқуқпй меъёрлар допрасида амал кплган. Мазкур функцияларнп шартлп равпшда 4 турга булиш мумкпн:

  1. вақф мулкп холатп ва бошкаруви билан боглик масалаларнп тартибга солиш;

  2. вақф мулкп (даромадлари) йуналтирилган объект (Мадраса, масжид, корихона, макбара кабилар) биносининг таъмпнотпнп лозпм даражада сацлаш;

  3. вақф ижарасидан келган даромадларни умумпй хпсобини олиб борпш ва такспмлаш:

  4. вақф хисобпдан таъминланувчи динпй ва ижтимоий муассасалар фаолиятига умумий рахбарлпк кплпш.

Мутавалли энг аввало вақф мулкларпнинг доимий согломлпгп ва мунтазам фойда келтпрувчп холатпнп саклаш учун масъул хпсобланган. Вақф мулкпдан келган даромад даставвал узпнп обод килишга сарфланпшп лозпм булган. Масалан, вақф мулкп булган дарахт хосил беришдан тухтаб, курпб колса, у аввал келтпрган даромад янгп кучат сотиб олиниши учун сарфланпшп керак. XIX асрда Хоразмда тузилган «Жунглар тупламп» кулёзмаспнпнг вақф масаласиги багишланган бобида мазкур масала юзаспдан куйпдаги хукм келтирилган:
Вақф мулки келтирган даромад узининг таъмиридан бошланиши лозим ва вокифнинг шартлари ичида энг биринчиси шу вазифазуцз (курсив- К.К. Якубов) 69.
Мулк турлари вақф сифатида таъспс этилганда, улардан фойдаланпш ва даромад олпш тартиби хам юкорида кайд этилганидек купинча воқиф томонндан алохпда урнатилган. Баъзида эса вақф мулкидан фойдаланпш масаласп мутавалли ихтпёрида колдпрплган.
Вақф мулкларини ижара, музораба ва бошка тартибда фойдаланишга бериш жараёнида бпр томондан вақф маъмурпяти бошкарувчпсп сифатида мутавалли иштирок этади. Коидага мувофик Хива хонлигида хам мутавалли вақфномада урнатилган шартлар асоспда ёки вақф учун манфаатли шароптларда мустажир (ижарага олувчп шахс) ёки коранда билан узаро шартнома тузишда катнашган. Вақф ерпдан фойдаланувчи шахс мазкур мулк устида уй-жой, дукон, пншоот курпшда мутавалли рухсатпнп олиши талаб этилган. Ижарага олувчп шахс томонндан вақф мулки (ёки давлатга тегишли ер) устида курилган объект ва у билан боглпк ашёлар унинг тулпк эгалигида булган ва Ўрта Оспёда бу турдагп мулкпй эгалик тури амала ва сукния {‘ат al a ivtz sukniya), Усмонпйлар Империяспда эса кирдор (kirdar) кабп махсус пборалар оркалп пфодаланган. Агар пжарачп вақф муассасига ижара хакини тулашдан бош тортса, мутавалли шартноманп бекор килиб, бошка пжарачп билан янгптдан шартнома тузиш ҳуқуқпга эга булган.
Уз навбатида, агар вақф мулки ёмон холатга келпб колса ёки унинг йуколиш хавфп тугп.лса. воқиф ёки мутавалли козпнпнг тасдигп билангпна вақф мулкини бошкаепга алмаштириши - истибдол (istibdal) мумкпн булган. XII асрда Ўрта Оспёда фаолпят юритган машхур фпкхшунос Козпхон (1196 йплда фавот этган) ва бошка уламолар фикрича вақф мулкини дирхам ёки динор (кабп пул.лар)га алмаштирилиши, яъни сотилишп хам мумкпн хисобланган. Шунпнгдек, вақфнпнг молпявпй согломлиги хавф остида колса, унинг олдини олпш учун қози ва муфтийга воқиф томонндан урнатилган шартларни узгартириш ҳуқуқи берилган
каратиш лозимки, ушбу вақфнома хозпрги кунда Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Шаркшунослнк института “Вақфнома” фондида сакланмокда ва F. Жураеванпнг таъкидлашича, мутахассислар томонидан сохта вақфнома деб эътироф этилган70.
Машхур шаркшунос олим, совет манбашунослик мактабининг етук вакилларидан бирп булган О.Д. Чеховичнпнг тадкпкотлари айнан вақф мавзуспга багпшланади. Унинг “Вакуфный документ времени Тимура из коллекции Самаркандского музея” маколаспда Амир Темур даврига оид вақф хужжатп тахлпл этплади. Мазкур вақфноманинг дпккатга сазовор жихатп - унинг оригинал холатда сакланган асл нусха эканлпгп ва Ўрта Осиё вақфномаларп ичида энг кадимийлигпдир. Хужжат санаси номаълум булса- да, вақфнома Темур саройп амалдорларидан, шайх ал-ислом Абд ал-Малпк иштирокида тузилган. Вақфнома матнинпнг бошланпш ва якунловчи кпсмларп сакланмаганлигп вақфнома мазмунини гула тушуниш имконини бермайдп.
О.Д. Чеховичнпнг “Новый источник по истории Бухары начала XIV века” маколасп ва “XIV аср Бухоро хужжатларп” номлп монографияси Шайх Сайфиддин Бохарзи макбарасп ва хонакосига унинг набираси Яхё бин Ахмад томонидан таъсис этилган вақф мулклари ҳакидаги вақфнома тадкикотига багпшланади. Монографпяда УзР МДА ва Абу Али ибн Спно номидагп Бухоро давлат кутубхонасида сакланаётган вақфномалар ва уларда мавжуд б та (вақф) хужжатинпнг танкпдпй матни тайёрланиб, нашр этилган. Тадкикотлар манбашунослик нуктаи назарпдан чукур тахлпл килпнпши билан бпр каторда. унда Бухоро туманининг тарихий топографияси ҳақида кпмматлп маълумотлар учрайди. Хусусан. вақф кплпнган 13 та жой (кпшлок) номп, шунингдек, Сайфиддин Бохарзи вақф мулклари ерларп билан чегарадош бпр неча унлаб кпшлок, канал номлари талга олинади. Шунингдек, вақфномаларда плк бора XIV асрда Бухорода кадиварлик Кейинги навбатда вақф мулкпдан келган даромаддан у йуналтирилган диний ёки ижтимоий муассаса биносинп таъмирлаш билан боглпк харажатлар копланган. Аксарият Хива Мадраса ва масжидларп вақфномаларпда мутаваллпга бу хакда тугрпдан-тугрп курсатма берилган. Масалан. Хива хони Мухаммад Рахпмхон II угли шахзода Саййид Ибодуллох Тура хомпйлпгпда Хиванинг Янгп калъа кпсмпда бунёд этилган Мадраса вақфномаспда куйпдаги шарт келтирилган:

  1. [...] mutawalli gliallat istifa'sidin2 ■ suukra awwal madrasnink shikast wa

riklitin ta‘inTr itsiin (96) akar ta‘inirglia rnuhtaj balsa [...]" 6
Саййид Ибодуллох Тура мадрасаси мутаваллисп ушбу шартга мувофпк холда вақф мулки ижарасидан келган фойданп агар Мадраса биноси таъмирга мухтож булса, даставвал мазкур максадга сарфлашп лозпм булган. Даромадлар таксимотпдагп мазкур тартпб вақфномаларда турлича акс этган. Жумладан. баъзпларпда вақф биносинп кайта тиклаш ва таъмирлаш билан боглпк сарф-харажатлар мутавалли ҳақидан олдин, айримларида эса кейин келган. Уз навбатида. шариат вақф фойдасп у йуналтирилган объекти таъмпнотп учун каратплпшпнп белгилаган. Такспмот жараёнида барча эхтпёжлар хпсобга олиниб, вақф мулкларидан олинган даромад улар учун сарфланган. Масалан, Матниёз девонбегп мадрасасп вақф хўжалигининг даромадлар таксимоти куйидагича кайд килпнган:
... mutawalli mawqiifat-i madhkOrat ijarasi istifadasidm sunkia awwalan inadrasanlnk shikast-i (332) rlklitTn ta‘mir itstin andm sunkia flzlnlnk tawliya liaqqT Achim barcha inahsulatnlnk dahyakln alsiin wa andm sunkia liar yil madhkura madrasa masj idniTiik chiraghi yaglil biiryasi darskhanasTiiTnk buryasi Achim inadlikAr tash bila madhkflra madrasa mu’adlidliinlglia yikirma batman glialla bnsAn wa masjidglia liar An yilda Ikki qAshmarkiz wa anka layiq chit (333) jay namaz allb bnsun wa andm sunkia madrasa mu’adlidliinlglia yAz batman glialla wa farrashigha illik batman glialla wa sartarashigha qirq batman glialla ... wa imamlgha Ikki yAz batman glialla birsAn-klni nisfT bAghday wa nisfl juwarldiir mudarrislgha madlikur btllghan alil-i wazaif (334) huqAqi ikhrajidm sunkia malisAlat-i baqiyanl ffirt liissa qlllb bit liissasm brrsAn wa qalglian Ach hissasin madrasa yaranlarigha a‘la wa awsat wa adna taqslm Itib bnsun...
Матниёз девонбегп мадрасаспнинг ппллик даромади вақф ҳуқуқига мос равпшда аввало Мадраса бпносини таъмпрлаш ишларига сарфлашни назарда тутган. Шундан сунг колган маблагнпнг 1/10 кпсми мутаваллпнпнг маошп сифатида ажратилган. Шунпнгдек, Мадраса мажмуасининг ёруглпк тпзимини таъминлаш. масжпднпнг пбодат амалп утказпш билан боглпк зарурпп ашёларга булган эхтиёжларини муттасил равпшда кондириш ҳамда муассасанинг колган ходпмларп ва талабаларпни моддий таъминлаш хам кузда тутилган.
Мутаваллпга нафакат диний ёки ижтпомий муассаса вақф хужалигинп бошкарпш. балки унинг фаолпятпнп хпзматчп-ходпмлар оркалп ташкил кплпш вазпфасп хам юклатилган. Уз навбатида, мутаваллилпк ва вақф муассасаспнпнг бошка лавозимларп учун номзодларга алохпда талаблар белгиланган. Мазкур талаблар хам воқиф томонндан уРнатилган вақфномалар шартп ва шунпнгдек, вақф ҳуқуқи доирасида амал кплган. Жумладан, Мухаммад Яъкуббой Мадраса мажмуасп мпсолпда ушбу масала куйидагича намоён булган:
...(56) til klmsa-klm diyanat wufuil bila mawsuf wa amanat shuTiri bila maTTif billiib madrasa alili uliigli wa kichlklan aiilnk mutawallillklka radi wa khushnud bulsalar til klshi mutawallT (57) bulsun wa til kimsa-kmi batinT ‘ilm nun chiraghi bila rawshan wa zahirT zuhd wa wuni‘ shi'arl bila muzayyin btiltib madrasa ahlT yaranlarT sabaqlarT ‘uhdasidm kama haqqihi chiqa alsa wa a‘lam bi-sunnat-i (58) biilsa wa ‘ilm-i qira'atda iiz .asrldagliilardTn inumtaz bulsa mudarris-i madrasa-i madlikiira wa iinam-i masjid-i madhbura ul bulsun wa ul kishi-kim kalam-i Rabbanim min awwalilii wa ila akliirihi yad bilsa qarlkliana hujra (59) qarisi wa madrasa-i madlikura masjid-i niu'adhdhiiiT ul bulsun wa adhan-i salawat-i kliamsa-i maitabani minarada aytstin71...
Вақфномага кура, Мухаммад Яъкуббой мадрасаспнпнг мутаваллилик лавозимпга диёнатли ва омонатдор (омонатга содпк) фазилатларига эга булган шахслар тайинланипш мумкпн булган. Мазкур икки сифат мутаваллплпкка куйилган асосий талаблар сифатида бошка муассасалар вақф хужжатларп ҳамда фпкхпй адабиётларда хам учрайди. Зеро, мутавалли бир неча шахслар томонидан ишониб топширилган мулкларнинг тугрп бошкаруви ва улардан келган даромадларнп адолатлп таксимотп учун масъул хисобланган. Уз навбатида, мадрасанпнг мударрпсп бир вактнинг узида имомлик вазифаспни хам бажарган. Мударрис линий илмларнп пухта эгаллаган ва такводор ҳамда имом сифатида суннат амалларинп яхшп билиши ва чиройли кпроат сохпбп булиши лозпмлпгп таъкпдланган. Шунингдек, Куръоннп тулпк ёд олган шахс ха,м корпхона корней ва хам маежпд муаззпнлигпга тайинланипш мумкпн булган.
Булардан ташқари. вақф хисобпдан таъминланувчи муассасанинг барча ходимлари вақфномада белгиланган тартпбда муапян ҳуқуқ ва мажбурпятларга эга булганлар. Масалан. Рахмонбердп бин .мадрасаси вақфномаепда ходимлар мажбурпятлари куйпдагпча келтирилган72:
... har talib-i (60) ‘ilmi-kim madlikura madrasa hujrasida istiqamat kurkuzur bir yil ijida bi-‘uzr-i shar‘T paydarpay73 qirq kun baytutanl74 tark Ttmasun wa mudarrisT daghi75 bi-‘uzr-i shar‘I mutawaliyan76 Ikki liafta darsktlyllghm matriik tiitmasiin wa madlikiira inadrasa masjidinink imam wa mu'adhdhinl daglil bl-‘uzr-i shar‘1 imamat qllmaq adhan wa qamatnl barpay tiitmaqmi mutawaliyan bir hafta talk Itmasunlar fanash wa sartarashi daghi ‘ilm-i taliblarlnlnk saj wa lablarmmk mtiyin almaqda wa madlikiira madrasanlnk klias wa kliashakm siipiirmak wa pak qllmaqda bi-‘uzr-i shar‘i bir haftanl tark Itmasunlar...
Мутаваллп Мадраса ходпмлари фаолиятини мувофиклаштпрпш ҳамда улар устпдан назоратнп амалга ошпрган. Белгиланган мажбуриятларнп лозпм даражада бажармаган муассаса ходим ва талабаларп уз вазифаларидан озод этилган. Хусусан, шахзода Саййид Хрмид Тура мадрасаси вақфномаспда мутавалли ва охунд биргаликдаги узаро маслахат асосида вақф маъмурияти ходпмларпнп пшдан бушатиш мумкпнлпги шарт кплпнган .
Юкорида кайд этилганидек, мутавалли вақф мулкларидан келадпган даромадларнп вокиф урнатган шартлар асосида, одатда, биринчи навбатда, вақф муассасаси биносинп лозпм даражада сакдаш, доимий равишда таъмирлаш пшларпга масъул хпсобланган. Ясовулбошп томонидан 1917 йплда хал этилган даъво хатпда Найманда жойлашган Мухаммад Суфи масжпдп фаолпяти билан боглпк масала курилади. Мазкур масжид кавмпда яшовчи одамлар номпдан пккп вакил Тожибой ва Эшниёз Пахлавонлар масжид мутаваллиси Ота Мурод Суфи устпдан шпкоят кплиб, масжид тахоратхонасп каровсиз колганпнп ҳамда вақфнома шартпга амал кплпнмаганпнп билдпрадплар. Мутавалли Ота Мурод Суфи айбп мутаваллплпк лавозимидан четлаштирилади .
Бундан ташкари, бошка бир 1914 йплда расмийлаштирилган хужжатда Рахпмкулпхон мадрасаси ходпмлари Домулло Бобо Нпёз ва Пир Нафаслар мутавалли Пахлавон Юзбошп устпдан арз кплиб, вақф даромадларининг уларга тегпшлп кпсмп берилмаганпнп кайд этадплар. Мазкур даъво юзасидан иккала томон Мухаммад Махрам Ясовулбошп навкарп Жонпбек ясовул хамрохлигпда хон саройига чакпртпрплади ва якунда Мадраса мутаваллиси Пахлавон Юзбоши айбдор деб топпладп. Мутавалли Домулло Бобо Ниёз ва Пир Нафасларга 40 тплло берпб, уларнпнг колган хакларпнп ун беш кун давомида бериши хакида шартлашади77.
Шундай кплпб. воқиф тайпнлаган мутавалли вақф маъмуриятининг етакчиси сифатида вақф мулкларини бошкарпш, уларнпнг кайта сармояспнп таъминлаш. муассаса ходпмларп Ўртасида вақф даромадларпнп урнатилган тартибда такспмлаш. вақф мулкларп йуналтпрплган муассаса биносини доимий равпшда таъмирлаб, лозим даражада тутиб турпш кабп катор вазифаларни бажаршп юклатплган. Мажбуриятларпни уз вактпда бажармаган, ишончсиз ва таъмагир булган мутавалли қози томонндан вазифасидан озод килпнган.


Download 170.43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling