Ишнинг мазмуни: Кириш I – боб. XIX асрнинг иккинчи ярми манбашунослигида ва XX аср тарихшунослигида вақф мулкчилиги масалалари


Download 170.43 Kb.
bet5/10
Sana24.01.2023
Hajmi170.43 Kb.
#1114812
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
vaqf-1

вақф аризалари. УзР МДА архпвп И-125 - “Хива хонларп архиви” фондида “Ясовулбошпнпнг вақф масалалари буйича хон сароппга чакпрпгп” деб номланган хужжатлар жамгармаси сакланади19. Мазкур хужжатлар тадкикотп икки жихатп билан мухпм булпб, улар тадкикотп, бпрпнчпдан, суд-ҳуқуқ тпзпмпда ясовулбоши инстптутпнпнг тутган урнп, унинг функциялари ҳақида, иккинчидан, вақф маъмурияти фаолиятига оид кпм.матли маълумотларнп беради.

Ушбу хужжатлар коллекцпясида 44 та вақф масаласига оид арпзалар мавжуд булпб, улар 1910-1919 йпллар давомпда тузилган. Арпзаларда хонлпкнпнг Хдзорасб, Урганч, Кпёт-Кунгпрот, Шохобод, Хдлоли, Хива каби маъмурпй-худудпй бирликларидаги мадрасалар, масжидлар, корихоналар ва бошка муассасалар хужалпк бошкарувп ҳамда улар вақф мулклари юзаспдан келиб чпккан низолар кайд этплади. Хужжатларнп уз мазмунига кура куйидагича таснифлаш мумкин:

  1. Вақф ерлари чегараспнп анпклаш ва сув билан боглик муаммоларнп хал этпшга дойр;

  2. Муайян шахслар ва вақфчп Ўртаспда юзага келган низолар;

  3. Вақф ерпнп сотплганп юзаспдан келиб чпккан низолар;

  4. Вақф маъмурияти ходимларп Ўртаспда юзага келган низолар;

  5. Ижарачплар ва мутавалли ораспда келиб чпккан низолар.

Ясовулбоши коллекцпясидагп 16 та хужжат айнан вақф маъмурияти ва ижарачплар Ўртаспда юзага келган низолар хакидадир. Хужжатларнинг бирида Саййид Мухаммадхон мадрасаси мутаваллиси Домулло Бобожон Охунднпнг мадрасага тегишли вақф мулкларини ижарага олган ижарачилар устидан шикояти кайд этилади. Унга кура, Сафо, Хасан, Ражаб ва Эшон ижарачилар 17 ботмон галла, Рузмухаммад 3,5 ботмон жухори, Курбонбой тандирчи 10 ботмон галла, Курбон Ниёз балпкчп 3,5 ботмон галла, Бобожон 4 тилло, Мухаммад Курбон хам 4 тплло ижара хакпни уз вактпда туламаганлар. Ушбу низо Мпршаб юзбоши Жабборберган ясовул иштирокида хал этилиб, якунда оарча ижара хакларп ундирилади . Бошка бпр 1915 йилдагп хужжатда, хилолилик Аваз Мухаммад ва Або псмлп ижарачилар ҳамда мутаваллилар - Иброхимхужа ва Отажон Хржилар Ўртаспда юзага келган келишмовчилик акс этган. Юкорпдагп холатдан фаркли равишда, бу жараёнда даъвогар спфатпда ижарачилар ва жавобгар спфатпда мутаваллилар пштирок этадплар. Жумладан, ижарачилар Аваз Мухаммад ва Або мутаваллпларнп ижара-и тпавила асосида ижарага олпнган вақф ерпдан вақфномага хилоф равишда ижара хаки мпкдорп ошпкча талаб кплганлпкда айблайдплар ва вақф ерига экпн экпшга монелик килганлпкларпни билдирадилар. Мазкур низо ижарачилар фойдасига хал этилиб. вақф ерларп улар пхтпёрларпга кайтарилади20.
Хива хонлигпда вақф муассасаларининг фаолпятп тартпбп, улар ходпмларпнпнг узаро ҳамда .мутавалли ва ижарачилар Ўртасидаги ижтимоий- пктисодий муносабатлар тарихи ва бошка масалаларни тадкпк этпшда вақф масаласпга оид хужжатлардан, хусусан, вақф арпзаларпдан фойдаланпш вақф маъмурияти фаолпятпнпнг хакпкий манзарасинп ёритиш имконини берадп.
3) вақф регистпрлари. УзР МДА архивпнинг И-125-фондпда сакланаётган XX аср бошларига оид вақф дафтарларп Хива хонлнги вақф мулкчилиги тарихпда мухпм ахампят касб этади. Мазкур вақф дафтарларп 483-, 484- ва 485-ракамлар билан белгпланган булпб, уларнпнг бпрпнчпсп 204 варак, иккинчи ва учинчи вақф дафтарларп 366, 335 вараклардан пборатдпр. Хат тури настаълпк булпб, когоз улчамп - 22x35 см. Вақф дафтарларининг канон тузилгани хакида аник маълумот учрамаса хам улардагп апрпм маълумотларга таянган холда, ушбу вақф дафтарлари Асфандпёрхон даврп(1910-1918)да тузилган деб тахмпн кплпш мумкпн?! Масалан, вақф дафтарпда Ибодуллох Тура мадрасаси вақф мулкларп ихтиёридаги танга микдорп 1330/1912 йплда 2305 тиллога етганп кайд этилган. Шу билан бирга корпхоналар руйхатпда бош вазир Исломхужа (1872-1913) корпхонасп зпкр этилпб, унинг псмп олдпга жаннатмакон сифати куйилган. Бу ишора мазкур вақф дафтарларининг Исломхужанинг вафот этганидан кейпн тузилганини бплдпрадп.
Бундан ташқари 483-ракамлп вақф дафтарлари руйхатпда Асфандпёрхоннинг Нуруллохбой мавзепдагп мадрасалари келтпрплган булпб, Мадраса номп олдпдан хон псмп келмаган булса хам, хазратимиз дома давлатууу ва шавкатууу сифати берилган. Мазкур холатлар вақф дафтарлари 1913 йплдан кейпнги даврга оидлпгинп тасдиклайдп.
Вақф дафтарларпда XX аср бошларпда Хива хонлигида мавжуд булган 60 та Мадраса, 100 та корпхона ва 78 та масжид, мозор ва бошка вақф хужалпкларп руйхати келтпрплган21. Масалан. бпрпнчп дафтар Янги Калъада жойлашган Шох Каландар Бобо атрофидаги Мадраса мулкларп ва фаолиятига оид маълумотлар билан бошланадп Вақф мулкларп асосан ерлар, танга-пуллар, тураржойлар ва дуконлардан пборат булган. Вақф дафтарларпда дастлаб вақф ерлари хакида маълумотлар келтприладп. Хива хонлигида ерлар экиладиган - ахё ва экилмайдиган - яд/юдан пборат булпб, хар бпр вақф муассасаси ихтиёридаги ер тури алохпда кайд этилган. Ахё ерлар ижарачиларга муайян шарт асоспда ишлаш учун берилган булса, адро ерлардан чорва молларп бокплганп учун хак олинган ва у «чуп пули» деб номланган". Айрим вақф хужаликларп кул остпдагп адро ерлар фоидаланплмаганлпгп боне, хеч кандап фонда келтирмаган.
Сунгги даврда Хива хонлигнда танга пуллар вақфп ривожланганини вақф дафтарлари маълумотларидан хам билиш мумкпн. Жумладан, аксарнят вақф хужаликларп мулкп таркибида ерлар билан бирга танга пуллар вақф мулкп сифатида таъсис этилганпнп учратиш мумкпн. Вақф муассасаларп ораепда энг куп пул маблагига эга булганп Асфандиёрхон томонидан бпно кплпнган Мадраса булпб. унинг ихтиёрида 50000 тилло булган.
Хар бпр вақф мулкп вақфнома шартпда келтирилганидек, ижара ёкп музорабага берилиши ва шу пул оркалп вақф мулкларпдан даромад олпнпшп мумкпн булган. Ерлар хосплдор.лпгп. сув билан таъмпнланпш даражаси ва епфатпга бпноан бахоланган. Шу жпхатларга кура, коранда ва мутавалли Ўртаспда ижара шартн келишилган ёкп у вақфномада аник курсатплган. Одатда ижара хаки галла (мазкур хакнпнг ярмп бугдой, колган ярми жугарп тарзпда), арпа. кунжут ёкп танга хпеобпда туланган. Шунп а.лохпда таъкпдлаш жоизки, вақф дафтарлари вақф маъмурияти ва ижарачплар Ўртаспда бпр неча йиллар давомида амал килпб келпнаётган анъананп кузатпш пмконини берадп.
Мазкур вақф дафтарларпда Мухаммад Аминхон томонидан Ичан калъанпнг гарбпй дарвозасп ёнпда бпно кплпнган Мадраса вақфп ва унинг мулклари ҳақида кпмматли маълумотлар келтпрплади. Мухаммад Аминхон мадрасаси Хивадагп энг йприк мадрасалардан бпрп булпб, 1854 йилда Бекнпёз ва Мухаммад Карим девонбегилар назоратп остпда хон буйругпга кура курпб битказилган. Мадраса 2 кават, 130 хужрадан пборат булган. Вақф дафтарида Мадраса ихтиёридаги хонлпкнпнг Кухна Урганч. Тошховуз, Найман. Килич Нпёзбой, Fозпобод ва бошка худудларпда жойлашган жами 32 булак ер ва уларнинг жойлашган урни, чегараларп. ерлар турлари ҳамда улчами, ижара шартн ҳақида маълумотлар кайд этплади. Бундан ташқари. вақф этилган мулклар калорида хаммом, дукон ва улар ижара хаклари хам келтирилади. Мухаммад Аминхон мадрасаси ихтиёрида жами 33754,5 таноб22 23 24,5 агри1 6 ер мулки, 1013 тилло вақф мулклари мавжуд булган. Мадраса ахё ерларп 10957,75 тянобни ташкпл этпб, улардан 14700 ботмон1 галла ҳамда хаммо.м ва дукон пжараларпдан 65 тилло даромад олпнган .
Вақфномада урнатплган тартибга кура, вақф даромадлари мутавалли, имом, муаззпн ва бошка ходпмлар Ўртаспда такспмланган. Шунингдек. вақф маъмурияти фаолияти учун барча зарурпп харажатлар хам вақф мулклари даромадлари хисобпдан копланган. Хар бпр вақф хужалиги кайд этилган варакнпнг сунгги бетпда жами вақф мулклари ва улардан келадпган йиллик даромад ҳамда улар тақсимоти ҳақида маълумот акс этади. Хусусан, Тохпр Эшон масжпдп ҳакидаги маълумотларга кура, масжидга тегпшлп жами 45,5 таноб ер пжараспдан келган 111 ботмон галланпнг 41,5 ботмони имом ихтиёрида булпб, колган кпс.мп эса масжид ходпмларпнп таом билан таъмпнлаб туришга сарфланган. Шунингдек, Тохпр Эшон масжпдп пул вақфи 3253,5 тнллошх ташкпл этпб, мазкур маблаг имом, муаззпн Ўртаспда такспмланган ҳамда маълум кпсмп масжид ва унннг кошидаги мактаб 179 эхтпежларпнп таъмпнлашга мулжалланган
Вақф дафтарларп тахлпли шуни курсатадикп, улар вақфномалар ва мутаваллилар пкрорларп асосида тузплган. Дафтарларда вақфномалардан маълумотлар олпнганп кайд этплмаган булса-да, бирок Хива вақфномаларинп таккослаш натижалари ушбу тахминнп тасдиклайди. Жумладан. Элакчп масжпдп180 ва Мухаммад Юсуф Ясовулбошп мактабхонасп вақфномаларп181 ҳамда вақф дафтарларпда келган маълумотлар бпр хил экани, хатто вақф мулкларп келтпрплган руйхат тартиби хам туда мое экани анпкланди. Вақфномалар муайян вақф муассаспнпнг таъспс этилиш санаси, воқиф ҳақидаги маълумот ва у томондан урнатилган шартлар, қози ёки хон мухрп каон маълумотларнп узида акс эттпрса. вақф дафтарлари вақф ерлари турларп. вақф муассасасп ва ижарачилар Ўртасидаги ижара шартлари, мутавалли ва вақф маъмуриятп ходпмларп Ўртасидаги муносабат кабп масалалар. умуман олганда вақф муассасаларпнпнг пш юритиш тартибинп кузатпш имконини беради. Шунпнгдек, ушбу вақф дафтарлари бугунги кунгача етпб келмаган вақфномаларнп аниклаш учун хпзмат киладп.
Мазкур вақф дафтарлари Хива хонлигида вақф муассасалари бошкарув ва фаолпят тартибинп ёритпщда, вақфнпнг халигача номаълум булган жиҳатларини урганиш ва уларга ечим топпшда, шунпнгдек, ер-сув муносабатларп, ижара амалиёти кабп масалаларнп хал этшида мухпм тарихий манбалардан бири булпб хпзмат киладп.
1.2§. Хива хонлнги вақф института тарихига оид адабиётлар ва
улар тахлили

Ўрта Оспе вақф мулкчилиги тарихшунослигида булгани каби Хива хонлнги мисолида хам вақф масаласининг баъзи жихатлари акс этган турли адабиётлар пайдо булди. Мазкур тадкикотларнпнг аксариятида вақф мавзусп пккпнчп даражали ахамият касб этиб, асосий эътибор тадкикот марказини ташкпл этган муайян мавзуни ёритишга каратилди. Натижада. вақфнинг назарий-ҳуқуқий асослари ва Хива хонлпгпдагп амалиётп. вақфнинг фаолият юритиш механизми каби ушбу муаммо асосини ташкпл килувчп мухпм масалалар илмий ечпмпнп топмай колдп ҳамда муайян тарихий вокеалар вақф мулкчилиги оркалп урганилди.
Уз навбатпда, вақфга багишланган махсус тадкпкотларда асосан баёнчилик услубига таянилганини ҳамда информацией характерда эканлигини алохпда кайд этпш урпнлпдир. Бугунги кунгача муаммо мавзусп юзасидан яратплган адабиётларнп юкоридаги каби даврий услуб асосида тасниф килган хода куйпда курпб чпкампз.
Россия пмперпясп хукмронлпги даврпга оид адабиётлар таркпбига асосан Хива хонлпгпни урганиш ва хонлпк ҳақида маълумотлар туплаш учун юборплган рус шаркшунос олимлари ва харбий зобитлари томонидан эълон кплпнган маколалар ва яратплган асарларнп киритиш мумкпн. Хусусан. А.Л. Кун, ва О. Шкапскпй 24 25 тадкикотларида вақф мулкчилигига оид плк маълумотлар келтирилади. Шунп алохпда таъкпдлаш лозимки, бу асарларнп бир пайтнпнг ўзида хам тарихшунослпк объекта, хам манба спфатпда бахолаш мумкпн. Чунки уларда хонликдаги вақф мулклари холатп ҳақида бпрламчп мухпм маълумотлар кайд этиладп.
Рус шаркшунос олими А.Л. Кун 1873 йилда Хива хонлигига карши К.П. Кауфман бошчилигида уюштирилган харбий экспедпцпяда иштирок этади ва Хива хонп саройпдан мусодара кплпнган буюмлар орасида кулёзма асарлар, хонлар олиб борган ёзишмалар, турлп мазмундаги тарихий хужжатлар кулга киритилди . А.Л. Кун томонндан илк бора урганилган мазкур Хива хонларп архивп таркибида вақф мулкларпга оид маълумотлар акс этган хужжатлар алохпда ахампятга эта.
Хива хонлигпда ер муносабатларини Шурахон худуди мпсолпда тадкик этган О. Шкапский хонликда ер эгалиги турларп, мазкур худуднинг ирригация тармокларп, ер ва сувдан фоидаланиш тартиби хакида тухталпб утадп. Шариат конун-коидаларида ерга эгалпк килпш, вақф ва у билан боглик масалаларнпнг ҳуқуқпп жихатларп буйича фпкр юритади. Бундан ташқари, Шурахон, Турткул, Шапх Аббос Вали ва Бий Бозор маъмурий худудларп буйича статистик маълумотларнп такдпм этади. Унинг таъкидлашича, мазкур худудларнпнг умумий ерлари 1875 йилга келганда 46739 таноб булпб, шундан 59,5? они подшолик ерлари, 31,4%ни вақф ерлари ва колган 9,1%нп ёрлпклп-мулклар ташкил этган А Ушбу вақф ерлари 40 та вақф хужалигпга тегишли булпб. вақф ерларининг тегишли эканлигпни тасдпкловчп 3 та хужаликнинг вақфномаларп XVI-XVIII асрларга, 30 та хужалпк вақфномаларп XIX асрга, асосан 1862-1872 йилларга мансублиги эътпроф этпладп. Колган 7 та хужалпк вақф хужжатларп йуколган. Эътпборлпсп, 13 та вақфномада айнан хонлар томонндан подшолик ерлари вақф муассасаларпга вақф этилган26.
1873 йплда имзоланган Гандимиён шартномасига кура Хива хонлпгп гарчп узининг пчкп сиёсатида мустакпл булса-да, Россия пмперпясп хукумати бу худуднп назоратида саклаш учун хонлпкдаги ижтимоий-спёспй вазият, иктисодий холат хакида маълумотлар туплашга катта эътпбор каратди. Шу максадда махсус экспедициялар уюштпрплдп. Жумладан, 1888 йплда Туркистон генерал-губернаторлпгп томонндан капитан Стеткевич, 1902 йплда капитан В.А. Гпршфелд ва 1910 йплда полковник В. Лобачевский томонндан Хива хонлпгп хакида статистик маълумотлар тупланган.
Кейпнчалик, ушбу турдагп маълумотлар асосида тадкикотлар эълон килинадп27. В.А. Гпршфелд уз тадкпкотида вақф масаласи ҳақида хам тухталиб, Амударё булимида вақф сиёсатида юз берган узгаришлар, вақф хужаликларига эта булган масжпд. мактаб ва мадрасалар фаолият тартиби, улар вақф мулклари ва даромадларини тахлпл этадп. В. Лобачевский эса Хива хонлпгп ва Амударё булимида мавжуд таълим муассасаларп ҳамда 82
уларда тахспл олувчилар ҳақида маълумот келтпрадп.
Совет даврпда Хива хонлпгп вақф мулкчплпгп тарихига П.П.Иванов, А.Болтаев, Ф.И. Рубинштейн. М.Ю. Йулдошев, А. Кошчанов. Ю.Э. Брегель, А.О. Шайхова каби муаллпфлар тадкпкотларпда эътибор каратилдп8'. Мазкур тадкикотларда вақф масаласи асосан хонлик ижтимоий-иктисодий тарпхп. хусусан, ерга эгалик кплпш ва аграр муносабатлар, ижара ва унинг худуддагп амалиётп доираспда тадкпк этилди.
1876 йилда Кауфман томонидан Петербургдагп Халк Кутубхонаспга28 совга кплинган. юкорида зикр этилган Хива хонларп архиви П.П. Иванов саъйп-харакатлари билан 1936 йилда М.Е. Салтпков-Шедрин номидагп давлат халк кутубхонасп кулёзмалар фондпда аникланди. Ноёб ва кпмматлп маълумотларнп узида жамлаган ушбу архив кейинги махсус тадкикотларнпнг пайдо булишига замин яратди. Бу сохада П.П. Иванов одно борган илмий изланишларини алохида кайд этиш уринлидир. П.П. Иванов томонидан Хива хонлари архивы илк бора тадкпк этилди. Тадкпкоти натижаларини 1940 йплда “Архив хивинских ханов XIX века” номли асарида эълон кплдп ва архив, ундагп хужжатларнпнг мазмуни ҳақида кпскача тухталиб утади.
Муаллпф уз асарида вақф мавзусига алохпда эътибор каратадп. Жумладан, 25-, 8-, 31-, 34- ва 53-ракам остпда белгиланган дафтарлар апнан мазкур масалага батпшланган булпб, улар алохпда тахлил этиладп. П.П. Иванов маълумотларпга кура, 25-ракамли дафтарда вақф ерларини ижара асосида пшловчп ижарачилар ва масжидлар буйича улар руйхатп келтирилади. Шунингдек, 1856 йплда Хива хонп Абдуллахон томонидан Хизр-али каналп буйидаги диний муассаса фойдасига вақф этилган ерларни ижарага олган 6 та масжид буйича 116 ижарачилар ва уларга тегпшлп ерлар (таноб хпсобпда) тплга олпнади. Бундан ташкари, хон. кушбегп, мехтар каби амалдорлар ва йирик ер эгаларининг ерларини пшловчп ижарачилар, хон томонидан турли хизматлари эвазпга ерлар ва пул мукофотларп билан такдирланган сарой аъёнлари, коракалпок уругларп сардорларп ҳақида маълумот берпладп.
П.П. Иванов эътибор каратган 8-дафтарда вақф ерларини ижарага олган шахслар руйхатп келтирилади. Жумладан. Буйп-Газок куйи окпмпдагп хонга тегпшлп вақф ерларини ижарага олган янги ижарачилар тугрисида хабар берпладп. Вақф ерларп 5 танобдан 10 танобгача микдорда улар Ўртаспда такспмланган. Ушбу дафтарда келган маълумотлар 1850-1862 йилларга оидлиги эътпроф этиладп29.
Мадраса, масжид, мозор ва корпхоналар вақф ерларп ва бошка мулкларидан келаётган даромад ҳамда улар харажатларп хакидагп маълумотлар 31-дафтарда уз аксинп топган. Хусусан, Кутлуг Мурод инок, Арабхон. Шергозпхон, Рахпмкулпхон, Мусо тура ва бошка мадрасалар, Саййид Ахмад тура корихонаси, Уч авлпё макбараспга улар вақф мулкларидан келаётган фойда ва унннг таксимотп батафсил кайд кплпнган.
Мухаммад Рию кушбегп томонндан Хива хони Мухаммад Рахимхон (1825 йплда вафот этган) макбараспга вақф кплпнган “400 ботмон мпкдордагп ер” хам дафтарда зпкр этилган. Мазкур мадрасалар орспда Шергозпхон мадрасаси вақф мулкларидан тушадпган даромад анча салмокли булпб, унинг йпллпк даромадп 2050 ботмон бутдой, 300 ботмон июли ва 2300 ботмон жугарини ташкил этган. Дафтарда келган яна бпр маълумотда. Бобо Ирс ота, Турт Шохбоз, Хазрати Саййпд Сулаймон, Исмоил ота, Хазораспдаги Шайх Нурпддпн ва Авазшайх мозорлари моддпй таъмпноти ва харажатлари курсатпб утпладп. Шунпси ахампятлики, Хазораспдаги Шайх Нурпддпн мозорига карашлп вақф ерп хеч нарса экилмай, каровспз колганп устпдан арз кплпнганп алохпда кайд этилади.
Дафтарларнпнг бирида (№ 34) хонлпкдагп вақф ерларпнпнг такспмланпшп хакида кпмматли маълумотлар келтирилади. Муаллпфнпнг таъкидлашича, маълумотлар худуд (туман), масжид номп ва ундагп барча вақфкорларнпнг умумий сони шаклида, схема курпнпшпда берилган булпб, айрпм туманларда вақфкорларнпнг умумий сони бошка худудларга нпсбатан анча купчплпкни ташкил этади. Бу холат алохпда масжидлар буйича Кухна Урганч туманпда яккол курпнади.
Бошка бпр дафтарда (№ 53) келган маълумотларга таянпб, П.П. Иванов вақф муассасалари ихтиёридаги мол-мулкларпдан келадпган даромад махсулот хисобпдан натура шаклида ёки пул шаклида хоспл булпшпга эътибор каратади30.
Аксарият совет адабиётларида хукмрон булган спнфпй ёндашув услубп вақф масалаларп талкинпда хам намоён булдп. Хусусан, И. Рубпнштейннпнг каламита мансуб маколада Мухаммад Панохбой ва Мухаммад Юсуф Ўртаспда тузилган карз мажбурияти ҳакидаги хужжат тадкик этилади31. Муаллиф совет даврп сиёсий карашлардан келиб чпкиб, масалага спнфпй жпхатдан ёндашади ва Мухаммад Панохбой шахсига алохпда эътибор каратади. Жумладан, у Хиванпнг йприк савдогарларпдан бири сифатида 1905 йилда Хивада Мадраса бино кплгани ҳамда мазкур Мадраса фоидасига Илёлида вақф ери таъспс этганини маълумот урнида келтиради.
М.Й. Йулдошевнпнг Хива хонлиги тарихи асосан архив маълумотлари ва Хива тарихчилари асарларп асосида ёритилган “Хива хонлигнда феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши” монографиясида хам вақф мавзусида фикр юритилади. Муаллиф XIX аср Хива хонлигнда ер эгалиги ва солпк масалаларп ҳақида фикр юритиб, хонлик ер-сув муносабатларини Шурахон худуди мисолида урганган О. Шкапскийнинг вақф ерлари, хусусий мулк булган ерларни ижарага олиб, улардан фойдаланиш шартларп ҳақида билдирган фикрларини инкор этадп32. Унинг таъкидлашича, Хива хонлигнда давлат ерларинп ижарага олганлар вақфкор ва хусусий ер эгаларпдан ижарага олувчилар коранда деб аталган.
Асарда хон саройида кушбегп. мехтар. инок, шайхулислом каби турли мансабларни эгаллаган мансабдорлар орасида 2 та мутавалли зикр этплади. Улар Хивадаги энг катта икки мадрасанпнг мутаваллиси булпб, кейинчалик capon хпзматпга утганлигп таъкпдланадп.
М.Й. Йулдошев хонликда ерга эгалпк кплпш турлари тугриспда атрофлича тухталпб утиб, XIX асрнннг иккинчи ярмида Хива хонлигидаги вақф ерларининг умумий мпкдори 165-170 мпнг танобнп ташкил кплганлпгпнп кайд этадп. Бирок унинг асарпда айрим статистик маълумотлар ва мулохазалар зиддиятли, бир-бприга тугри келмаслигп баъзи чалкашликларга сабаб булган33. Шунп алохида кайд этиш кераккп, муаллиф баъзан айрим тарихий маълумотларнп. муаммовий масалаларнп ёрптаётганда, у таянган манба ҳақида маълумот келтирплмайдп.
Ю.Э. Брегельнпнг Хива хонлари архпвпга оид янгп хужжатлар тавспфпга багпшланган тадкикотпда П.П. Иванов эътиборидан четда колган. Кукон хонлигига тегишли архив сифатида тахмин кплпнган хужжатлар ораспдан аникланган Хивага оид янгп хужжатлар тахлил этиладп. Ушбу маълумот Кукон хонлари архивини тадкпк кплган А.Л. Троицкая томонидан илк бора эълон кплпнган. Хива хонлари архпвига оид янгп хужжатлар тахмпнпн 3300 та атрофпда булпб, Ю.Э. Брегельнпнг таъкидлашича, уларнпнг 20 тасини апнан вақфномалар ташкпл этган. Шунингдек, яна 30 та хужжат вақф ерларпнпнг бошкарувп билан боглпк масалаларни акс эттирган92. Хужжатлар орасида форс-тожик тилпда тузилган вақфномалар хам учрайди.
XX асрнпнг 80-йилларига келпб, Хива хонлпгпга оид вақфномалар тадкикотпга багпш.ланган. вақф муассасалари фаолпятинп айрим жиҳатларини ёритган махсус адабиётлар пайдо булдп. Хусусан. Ш.А. Шайхова Хива хонлигидаги вақф муклари ижараси оплан боглпк масалаларни тадкпк этпб, Оллохкулпхон, Мухаммад Ампнхон ва Мухаммад Рахпмхон мадрасалари тасарруфида булган вақф ерларидан ижара асосида фойдаланпш тартибини тахлил кпладп. У Хива хонлигидаги вақф муассасалари ихтиёридаги мол-мулкларнп ижарага бериш муддатпга каратадп. Вақф мулкпнп ижарага бериш тартиби ва шартига кура, Ўрта Оспёда бу турдаги мулклар ижарачи томонидан мазкур мулкни узлаштириб олинипшнинг олдпнп олиш максадпда 3 йплдан ортпк муддатга берплмаган. Аммо Хива хонлигпда хужжатларнпнг гувохлпк беришича, узок муддатлп ижара - ижара-и тпавила амалда куп учраган. Бу холат вақфнома тузпш вактида хам мухпм шартлардан бири спфатпда кайд этилган, аксарият холларда эса вақф хужжатида ижара муддатп умуман курсатилмаган. Уз навбвтида, О. Жалплов хам О. Шайхованпнг узок муддатлп ижара ҳақида билдирган фикрини уз тадкпкотлари натижасига кура тасдпклайдп34.
Муаллпф уз фикрини тасдпгп спфатпда бир неча хужжатлардан мисоллар келтпрадп. Жумладан, 1897-1898 йплларда Мухаммад Нпёзбой масжидига карашлп Пурханхос мавзесида жойлашган 2 булак ер, Гурлан атрофидаги Умарот деган ердагп корихонага тегишли б таноб ер, Хонабоддагп Оллоберган баккол корихонасига карашлп 5,5 таноб вақф ери 70 йил муддатга, шунпнгдек, 1893 йплда Гурлан атрофпда жойлашган. Мухаммад Рахимхон II ихтиёридаги 222,5 таноб вақф ерлари 36 киши Ўртасида такспмланган холда 90 йил муддатга ижарага берилган. Ижара хаки мпкдори олпнган хосплдан эмас, балки ижарага олинган ер майдонидан. муайян махсулот хпсобпда белгиланган96. Умуман олганда, ижара хаки ернп хосплдорлигп, ирригация тармокларп билан таъминлаганлиги каон яна бошка белгиларига кура анпкланган.
А. Шайхова маколада ижара хаки пул тарзида олинганини хам кайд этади. Унинг фикрпча, вақф ерлари нафакат экпн экпш учун, балки хаммом, хунармандчилик ва савдо дуконларп каби ижтимоий ахампятга эга бпнолар курпш. шунпнгдек, ирригация пншоотларп, яънп каналлар утказиш учун хам ижарага берилган. 1891 йилда мутавалли Мухаммад Зокир Эшон билан 16 ижарачп Ўртасида Дурмон ва Чака мавзеларида жойлашган 3 та вақф муассасаспга тегишли ер майдонп (хар бири тахмпнан 3 танобдан) буйлаб 3 та канал ёткизпш буйича ижара шартномаси тузилади. Биринчи ер майдонидан хар Йили 3 ботмон бугдой, иккинчисидан канал сувпнпнг 1/4 мпкдорпда ижара хаки сифатида мутаваллига тулаш кузда тутилган. Канал казиш буйича барча харажатлар ижарачилар хисобпдан булган. Бундан ташқари, ижарачилар мутавалли рухсатисиз мазкур ерлардан янгп каналлар утказмаслпк мажбуриятини олганлар35.
Одатда вақф ерлари ижарага, улар вақф килинмасдан олдпн кимга тегишли булган булса ёки мазкур ерда бпнолар курпб аввалдан яшаб келаётган шахсларга берилган. Айнпкса, XIX аср сунггп чорагига оид узпга хос хусусиятлардан бири. кпчпк ер майдонларпнп сотиб олпб, уларни вақф мулклари сифатида таъспс этган хо.лда, мазкур ерларни собпк эгасига пжара асоспда берпш кузатилади.Муаллиф тадкпкотпда ижарага олинган ер учун давлатга солгут солпгпнп тулаш ва бошка мажбуриятларни бажариш масалалари капсп томон тарафпдан амалга оширилишига ойдинлик киритади. Унинг хужжатларга асосланпб берган маълумотига кура, барча солпк ва мажбуриятлар одатда 98 пжарачп томондан амалга оширилган .О. Жалиловнинг Хива хонлигнда пулни вақф этилиши ҳакидаги вақфномалар тавсифига багпшланган маколаспда Узбекистан Республикаси Марказий давлат архиви ва Фанлар Академияси Шаркшунослпк института фондларпда сакланаётган вақф хужжатларп тахлпл кплинади. Уз Р МДА И-323 фонд, 1-руйхатда мавжуд 2000 та вақфномалардан 88 таен. И-125 фонд. 1-руйхатдаги 49 та ва Шаркшунослпк института кулёзмалар фондпдагп 21 -йигмажилдда (инвентарь № 584а, 595а, 596а) пулни вақф этиш ҳақида вақфномалар сакланган булпб, пулни вақф кплпш амалиётп Бухоро ампрлпги ва Кукон хонликларига нисбатан Хива хонлигнда кенг таркалган. Вақф этилган пуллар вақф муассасасинпнг турли эхтпёжларпнп таъминлаш учун сарфланган. О.Жалилов Хива хонлигнда пулни вақф этилиши кенг таркалганини товар-пул муносабатларпнпнг рпвожланганлпгп ва бошка мулкларни вақф этишга нисбатан тез ва купрок даромад келтиргани билан изохлаган". Мустакиллпк йилларида мавзуга оид бпр канча монографиялар, дпссертацпялар ва катар маколалар эълон килпндп. Хусусан, О. Жалилов, Х.И. Джабарова, Э.Э. Каримов. У.А. Абдурасулов. И. Алимов ва А. Халиёров тадкпкотларпда асосан Хива хонлигига оид вақфномалар. мпнтака вақф масалалари тарихи тадкпк этилди36. Жумладан, О. Жалиловнинг “Хазинамиздаги Хева вақф хужжатлари” маколасида УзР ФА Шаркшунослпк института кулёзмалар хазинасида сакланаётган “Хева козп дафтарлари” деб номланган 4 жилддан иборат кулёзмалар таркибидаги 1600 га якни вақф хужжатлари тугрпспда маълумот берилиб, 9491 ракамли кулёзма дафтарда Хивадаги вақф масаласига оид 520 та хужжат кучпрма нусхаси тузплишп ва мазмунп жпхатдан бир неча турларга булиниб, таснпф этиладп1'1. Муаллпф вақф турларп: вақфи авлодий ва вақфи мутлак ҳақида тухталиб утади, вақф билан боглпк шаръий масалалар юзаспдан. хусусан. вақф мулкини сотиш, ижарага бериш ва умуман вақф мулкларидан фойдаланиш буйича мулохазалар билдиради. Г. Джураеванпнг “Исследование вақфных документов из фонда Института востоковедения АН РУз” номли маколасп Шаркшунослпк институтида сакланаётган хужжатлар, хусусан. вақфномалар тадкикига багишланган. Элёр Каримовнинг Ўрта Осиёда Кубравия суфийлик тарикатп тарихига багишланган монографпясида Хазорасп шахрида жоплашган Шайх Хусайн Бобо мозорп ва Кухна Урганчдаги Шайх Нажмиддин Кубро жомеъ масжпдп вақфномаларп тадкпк этиладп. Шунингдек, муаллпф Хива шахрп Мевапстон махалласпда жойлашган Абу ал-Вафо Хорзмпй масжпдпнпнг 1869-1888 йилларда тузилган вақф хужжатлари тавсифига эътибор каратадп. Мазкур монография гарчп Совет манбашунослпгп ва хужжатшунослпги мактабинннг йирик вакилп Олга Чехович илмий услубини узида акс эттарса-да, бирок у Хива хонлнги вақф хужжатларпнп плк бора манбашунослик нуктаи назаридан тадкпк эталгани билан ахамиятлпдпр. Тадкпкотчп А. Халиёров томонидан эса Хива хонлигпда пул вақфпнпнг иктисодий ва ҳуқуқпй жиҳатларига эътибор каратилпб, муаллпф37 мазкур иуналишда уз илмии изланишлари натижаларини эълон кплдп Гарчп А. Халиёров пул вақфннинг асосан ҳуқуқий ва иктнсодий жихатпнп тадкик этшп ва ёритишга интилган булса-да, бирок мазкур муаммонинг Хива хонлпгндагн ҳуқуқпп томонлари уз ечпмпнп топмаган. Яъни у уз тадкпкотпга Ханафия мактабпнпнг Хоразмдан етишиб чпккан вакиллари, факихларпнпнг асарларини, урганплган даврда хонлпкда яратплган. козплар учун кулланма вазифасини бажарган “Жунглар” тупламларпнп жалб этмаган. Бундан ташқари, унинг тадкпкотида априм чалкашлик ва ишончсиз маълумотлар учрайди. Хусусан. А. Халиёров Хива хонлигида XX аср бошларида тузилган, хонлпкда бу даврда вақф мулкларп хисобпдан фаолпят юритган диний ва жамоат муассасалари хакидагп вақф дафтарларини “мутаваллиларнннг хисоб-кптоб дафтарлари” сифатида тавспфлайди38. Вахоланкп, ушбу вақф дафтарларпнинг тадкикотп уларнпнг Хива девонхонаспда тузплганлпгпга, мутаваллиларга тегишли булмаганига пшора килади39 . Шунпнгдек, муаллиф Богбонли масжиди вақф хужалиги тарихига тухталнб, масжид 1809 йплда уз фаолиятини бошлаганпнп таъкпдлайди. Бирок мазкур тадкикотда асосий манба сифатида фойдаланилган Богбонли масжиди вақфномаларпдан бирида 1222 йилнинг Шаввол / 1807 йилнинг декабр ойида масжид фойдасига мулк вақф кплпнганп кайд этилган40. Бундан ташқари, Богбонли масжиди вақф урампда келган аник маълумотлардан масжид XIX аср бошпда кайта таъмирлангани ва кадимдан бошка ном остида фаолпят юрптпб келгани маълум булади.
Мустакиллпк даврининг яна бпр узпга хос жпхатп турли хил мазмундагп хужжатларнн каталоглаштириш ва нашр этишда намоён булди. Ушбу хужжатлар тупламларпда турли юридик хужжатларп каторп вақфномалар тавсифи хам келтприлди41.
Сунгги пилларда Хива хонлпгп вақф мулкчилигп тарихи хорпжий мутахасспслар эътпборини тортган мавзулардан бирига айланди. Жумладан, муаммо тарихшунослигп рпвожпга Ф. Шварц, М. Сузеппе ва П. Сартори42 каби тадкикотчилар уз илмий изланишлари натижалари билан катта хпсса кушдплар.
Хива хонлигнда вақф мулкчилиги, хусусан пул вақфп ва унинг худуддагп амалиётп масаласи тадкпкотчп Флореан Шварц томонидан урганплдп. Муаллиф мазкур муаммо тахлплпга багишланган махсус маколаспда Самарканд давлат музейп коллекциясида сакланаётган Биби Мушкилкушод масжидига тегишлп пул вақфп билан боглик хужжатларнпнг тадкик этди1. Флореан Шварц Хива хонлигнда XIX аср Ўрталаридан бошлаб пул вақфининг купайпб борпшпнп ташки савдо ва пул муносабатларининг рпвожланпшп билан изохлайди. Муаллиф пул вақфп йуналтпрплган муассасалар, улардан фойдаланпш тартпбп. даромадлар тақсимоти ҳамда воқифлар томонидан урнатилган шартлар тахлплпга эътибор каратадп. Бирок Ф. Шварц тадкпкотпда пул вақфининг хонлпкда пайдо булиш тарихи, унинг минтака ҳуқуқ тизимидаги холатп етарлича тадкик этилмаган.
Яна бпр хорпжлпк тадкпкотчп Мария Сузеппе тадкпкотп Кунгиротлар сулоласп вакили Фозилбий хомпйлпгпда XIX аср бошида Хивада барпо этилган Мадраса тарихига багпшланади. М. Сузеппе ушбу Мадраса вақфномаси асосида хонлпкда Мадраса таълим тизими, укув дарслпкларп, таълим билан банд булган шахслар ҳақида маълумот келтиради. Муаллпф воқиф Фозилбийнинг вақф таъспс этшп максадп эндигина хокимият тепаспга келган Кунгиротлар хокпмпятпнпнг сиёсий легитимациясини мустахкамлаш эканлигини алохпда кайд этади. Аммо муаллпф фикрини тулалигича кабул килпб булмайди, балки вақф оркалп бирпнчи навбатда линий омил ҳамда бошка иктисодий-ижтимоий максадлар хам кузда тутилганини эътироф этпш уринли.
Хорижлик мутахассспслардан Паоло Сартори хам вақфга багишланган тадкпкотида уз эътиборини мадрасалар тарихп, уларнпнг хонликда XIX аср давомпда купайиб борпш сабаб ва омилларига эътибор каратадп. Хусусан. тадкпкотчп Куглуг Мурод инок мадрасаси вақфномаспнп урганганп холда вақф максадларп юзасидан узгача карашини баён этади. Унннг фикрича, мадрасалар курплпшп Кунгпротлар сулоласи бошкарувинп ташкпл этпш жараёни билан узвпй богланган булпб, таълим муассасалари сонини купайтириш ва малакали мутахассисларни етпштириш оркалп давлатнпнг маъмурий бошкарув тизимидаги ходимларга булган эхтпёжп таъминланган. П.Сарторининг бу даврга келпб хонликда мадрасалар сонпнпнг ортпб бориши ҳақидаги мазкур мулохазалари туда узини окламайди. Биринчидан, Кутлуг Мурод инок хонлпк тахтпнп кулга кпритмаган. Иккинчидан, мадрасалар курплпшига нафакат хонлар, балки юкорп мансабдор шахслар, линий уламолар, йприк савдогар ва бойлар хам хомпйлпк килганлар. Табипйки. улар бошкарув тизимида мутахассисларга булган талабни кондпрпшдан манфаатдор булмаган.
Муаллпф Мадраса учун вақф кплпнган ерлар ҳақида тухталиб, уларнпнг маълум бир кисмп Бустон мавзесида жойлашганинп ва мазкур худуд ҳақида маълумотга эга эмаслигини келтиради. Тарихий манбаларда Мазкур мавзе Хива шахрп атрофпда Садрхос деган худудда жойлашганп 43 кайд этпладп. Шунпнгдек, П.Сартори вақф даромадлари шартларини кайд этно. вақф мулкларидан келган фойда аввало Мадраса биноспнп таъмпрлаш ишларига сарфланпшп лозпмлпгига таажжубланган холда муносабат бплдпрадп Вахоланкп. шариат коидаларпга кура вақф мулкидан келган даромад бпрпнчп галда мулкнинг узн ёки у йуналтпрплган муассаса бпносининг таъмпр ишларига сарфланпшп мажбурий хпсобланадп.


Download 170.43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling