Ишнинг мазмуни: Кириш I – боб. XIX асрнинг иккинчи ярми манбашунослигида ва XX аср тарихшунослигида вақф мулкчилиги масалалари


Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти


Download 170.43 Kb.
bet4/10
Sana24.01.2023
Hajmi170.43 Kb.
#1114812
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
vaqf-1

Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Диссертация натижалари Ўрта Осиёда вақф институтининг фаолиятини, вақфнинг назарий-ҳуқуқий асосларини, вақф ҳисобидан таъминланган диний ва ижтимоий муассасалардаги хўжалик бошқарувини ўрганиш, муайян минтақанинг вақф масаласида ўзига хос ва фарқли томонларини аниқлаш, мулкчилик тизимида вақфнинг ўрни ҳамда вақф мулкларидан фойдаланиш механизмини ёритишга ёрдам беради. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти ўзбек халқининг тарихий меросини сақлаш, тадқиқ этиш ва келгуси авлодларга етказишга қаратилган давлат дастурларини бажаришга, миллий ва умуминсоний қадриятларни сақлаш, тарғиб этишга бағишланган лойиҳаларни ишлаб чиқишга ҳамда олий ва ўрта махсус таълими тизимидаги ўқув муассасаларида тарихий манбашунослик бўйича мустақил курслар ташкил этишга, исломшунослик йўналиши бўйича дарслик ва ўқув қўлланмалар яратишга хизмат қилади.

1.1§. Ўрта Осиёда вақф мулкчилиги тарихшунослиги
Мусулмон давлатларида Ислом дини карор топган даврлардан бошлаб вақф мулклари диний ва жамоат муассасалари моддий таъминотининг асоси сифатида жамият ижтимоий-сиёсий. иқтисодпй ва маънавий хаётида муҳим роль ўйнаб келган ва келмокда. Шу боис ушбу муаммо тарихига жахон тарихшунослигида эътпбор катта бўлпб, бугунги кунда мусулмон мамлакатлари мисолида вақф масаласининг турли жиҳатлари хусусан, ислом ҳуқуқшунослигида вақфнинг назарпй-ҳуқуқий асослари, унинг ижтимоий- иктисодий хаётдаги роли, вақф маъмуриятининг фаолият тартиби, вақф мулкчилигида пул вақфи ҳамда ундан фойдаланиш тартиби. ахлий вақф ва унинг узига хос жихатларп ҳамда вақф муносабатларида аёлларнинг тутган ўрни каби масалалар тадкик этилган.
Ўрта Осиё Россия империяси томонидан босиб олингач, мазкур худудда мустамлакачилпк талабларига мос келувчи сиёсий, ижтимоий- иктисодий ва бошка соҳаларда янги тартибларни ўрнатиш зарурияти туғилдп. Туркистон ўлкаси генерал-губернаторп К.П. Кауфман ерга эгалик килишнинг янгича тизимини жорий килишда аввал амалда бўлган шариат қонун-қоидаларига асосланган ер билан боғлпк муносабатларни ўрганишни зарурий масала деб ҳисоблади ҳамда шу мақсадда ўлкага шаркшунос маълумотига эга бўлган мутахассисларнп таклиф этдп. Натижада ер муносабатлари, хусусан, вақф масалаларига бағишланган илк тадқиқотлар пайдо бўлди. А.Л. Кун ва М.Н. Ростиславов тадкикотлари айнан вақф масалаларига бағишланган бўлиб, А.Л. Кун вақфнинг шариатдаги истилохи, вақфномаларнинг ташқи тузилиши, уни тузиш тартиби, шартлари, вақф объекти ва субъектларп, улар ўртасидаги муносабат, вақф ерларининг хуқуқий ахволи, улардан фойдаланиш тартиби, мутавалли мажбуриятлари каби умумий ва юзаки маълумотларни келтиради. Унинг фикрича, вақф этилаётган мулкнинг миқдори катта бўлса, амир томонидан чиқарилган муборакнома асосидагина қози вақфномани расмийлаштирган4. Машхур шаркшунос олим, академик В.В. Бартольд хам ўз асарларида вақф масаласига эътибор қаратади. У мактаб ва мадрасалар асосий моддий манбаи уларга вақф қилинган ерлар, дўконлар ва бошка вақф мулкларидан ташкил топганини қайд этади. Шунингдек, генерал-губернатор Черняев даврида Тошкент мадрасаларнинг бирининг вақф ерлари зўрлик билан тортиб олиниб, хайр-эхсон билан шуғулланувчи рус жамиятига бериб юборилганини маълумот сифатида келтиради5. Ўрганилаётган давр вақф мулкчилиги тарихини тадкик этишда бирламчи манбалардан хисобланган тарихий хужжатлар муҳим ахамият касб этади. Турли ҳарактердагп вақф хужжатларини тадқиқот ишига жалб этиш диссертация олдига қўйилган масалаларни илмий жиҳатдан ечиш имкониятини яратадп. Ўз навбатида, вақфнпнг турли томонлари ёритплган мазкур тарихий хужжатларни мазмуни, хусусияти ва вазифаларига кўра шартли равишда қуйидаги турларга ажратиш мумкин:

  1. қозилик хужжатларп. Бу турдагп хужжатлар таркибига вақфномалар, вақф мулклари бўйича тузилган ижара ва гаров хужжатларини киритиш мумкпн. Шунпнгдек, диний уламолар, хусусан. муфтпйлар томонндан берилган фотоезоларнп хам мазкур хужжат тури сифатида таснифлаш мумкпн.

Вақф таъспс этпш ҳакидаги хужжат вақфнома деб аталиб, у юридик кучга эга бўлган ҳамда ўзида вокиф (вақф таъсис этувчи шахс) томонндан муайян мулкни инъом қилиш ва ундан келадпган даромадни диний- маърифий муассасалар ҳамда ижтимоий тадбирлар фойдаси ва эҳтиёжига сарфлаш тартибини акс эттирган. Мазкур хужжат Ўрта Осиё документалистикасида одатда вақфнома, вақфия каби номлар билан оммалашган бўлиб, одатда қози томонидан расмийлаштирилган. Шунингдек, хонлар, сарой амалдорлари, нуфузли диний уламолар, йирик савдо ахллари воқиф сифатида қайд этилган вақфномалар аксарият ҳолларда қози мухридан ташқари хон мухри билан ҳам тасдиқланган. Мазкур хужжат тури О.Д. Чехович томонидан “диний хукумат хужжати” гуруҳига мансуб эканлпгп қайд этилган. Бироқ, Ю.Э. Брегель вақфномаларни “хусусий хужжат” сифатида тасниф қилган6.
Вақфномалар жамият ижтимоий-иктисодий муносабатлар тарихи ҳақида бой маълумотларнп ўзида акс эттпрадп. Ўз навбатида. вақф мулкчилигининг турли жиҳатлари, хусусан, вақф таъсис этувчилар ижтимоий таркиби вақф мулклари турлари. вақф йўналтирилган маданий ва диний муассасалар, улар тарихи, вақф хўжалиги ходпмларп ҳуқуқ- мажбуриятлари ва улар Ўртасидаги муносабатлар, вақф мулкларидан фойдаланиш тартиби, даромадлар тақсимоти каби масалаларни ёритишда асоспй манба ҳисобланадп.
Бугунги кунда Хива хонлигига оид вақфномалар Ўзбекистоннинг Хива. Самарканд. Тошкент шахарлари. Қоракалпоғистон Республикасининг Нукус шахрп архивлари, музейлари, тарихий-меъморий музей курпкхоналарпда сакланади. Шунингдек, Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Шаркшунослпк института фондларпда Хива вақфномаларп учрайди. Бундан ташқари. Россия Федерацпяспнпнг Санкт-Петербург шахрпдаги Россия миллий кутубхонаспда хам кам сонлп вақфномалар сакланади.
Узбекистан Республикаси Марказпй давлат архпвпнпнг “Вақф ёрлпкларп коллекипясп” деб номланган И-323-фондида Бухоро ампрлпгп. Хива ва Кукон хонликларп тарихига оид 1420 га якпн хужжатлар мавжуд7. Мазкур хужжатларнпнг катта кпсмпнп вақфномалар ташкил этадп. Фонд таркибидагп Хива хужжатларпнинг сони 200 дан ортик булпб, шулардан 180 га якпнп вақфно.малардан иборат. Ушбу вақфномалар карпйб 400 йпллпк тарихий даврнп уз ичига олганп холда, уларнинг аксариятп XIX асрнннг пккпнчп ярмп - XX аср бпринчп чорагп оралигпда тузплган.
Узбексптон Республикаси Фанлар академичен Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида8 9 Хива хонлигпга оид ракамга олинган 650 га якпн хужжатнпнг асл нусхаси ва ‘'Хива қози дафтарлари” деб номланган 4 жилддан поорал кулёзма (пнвенларь раками - 9490, 9491, 9492, 9493) ларда 1311-1335/1893-1917 йплларга оид 39978 хужжатнпнг кучирма нусхаси сакланадп14. Асл нусхалар сифатида кайд килпнган Хива хужжатларп таркибида Хива шахрпда жойлашган йирик мадрасалар, хусусан, Шергозихон ва Мухаммаднпёзбой шолпкор мадрасаларпнпнг узун урам когоз шаклпдагп вақфномаларп хам учрайди1'1.
9490-ракамлп кулёзмада жами 5205 та хужжатлар кайд килпнган. Тадкикот натпжасида мазкур хужжатларнпнг 1268 таен вақфга оид эканлиги анпкландп. Шулардан 42 тасини вақфномалар ташкил этади. “Хива қози дафтарлари”нинг иккинчи жилди (9491-ракамлп кулёзма)да жами 520 та вақф хужжатларп мавжуд булпб, шулардан 114 таен вақфномалардан иборат10. Колган 2 та жилддаги вақфга оид хужжатлар таенпфп ва микдори хозиргача аникланмаган.
Хива шахрпда жойлашган Хива давлат «Ичан-калъа» тарихий- меъморий музей курпкхонаспнпнг хужжатлар жамгармаепда хонликнпнг йирик Мадраса, масжид ва бошка диний-маданий муассасаларга тегишли 55 та урам когоз холидаги. узунлиги хатто бпр неча ун метргача етадпган вақфномалар сакланадп11. Шунпнгдек музей фонди таркибида бпр варак курпнпшпдагп кичик хажмли 100 дан ортпк вақфномалар хам мавжуд. Эътпборли жпхатп. хозиргп кунгача энг кадпмий вақфнома сифатида эътироф этилган, Шайх Сулаймон Хаддодий хонакохпнпнг Абулгозпхон буйругпга кура 1072/1659-1660 йплларда кайта кучирплган нусхаси «Ичан- калъа» тарихий-меъморий музей курикхонаепда сакланади12. Ушбу нусха рамазон 750/ноябрь 1349 йилдагп оригинал хужжатдан кучирилгани мазкур вақфнома нусхасида алохпда кайд кплпнган’’13.
Самарканд тарихпй-меъморпй музей курпкхонасинпнг жамгармаспда куп мпкдорда Хива вақфномаларп сакланадп. Жумладан, вақфномаларнпнг 74 таен битта муассасага, яънп Янгп Урганчнинг «Мушкплкушод» маежидига тегпшлп булпб, улар масжид фаолпятпнпнг 1840-1922 йиллардаги вақф тарпхпнп ёритади.
Шунингдек, “Узбекистан халкларп тарихи” музейида Саййид Мухаммад Рахимхон II (Феруз) Мадраса ва маежпдп вақфномаларп, Россия Федерацпяспнпнг Санкт-Петербург шахрпдагп Россия миллий кутубхонасинпнг “Кулёзмалар фонди”да Эшмурод мпроб томонидан Хива шахрида бунёд этилган Мадраса фойдаепга воқиф Нуруллохбек ибн Султон миробнинг 1248/1832-1833 йилларда расмийлаштирилган вақфномаспнпнг асл нусхасп сакланадп.
Хива вақфномаларп асосан уроглпк когоз ва турли улчамлардаги когоз вараги холпда учрайди. Шунингдек, вақфномаларнп кулёзма кптоб тарзида расмийлаштирпш анъанаси хам амалда булган. Масалан, Шайх Нажмпддпн Кубро макбарасп вақфномаларп орасида айни кптоб шаклида тузилган нусхасп мавжуд159. Бундан ташкари, Мухаммад Аминхон мадрасасасп вақфномаларпдан бпрп тошга уйиб пшланган14.
Хива вақфномаларпнпнг ташки белгпларп, матн тузилипш ва расмийлаштирпш тартиби кабп жихатларп унннг буюртмачисининг ижтимоий статусидан дарак берадп. Хонлар. юкорп мансаб эгалари, нуфузли линий уламолар ва йприк бойларга тегпшлп вақфномалар одатда жпмжпмадор накшлар билан безатилиши, зархал ва турли рангдагп сиёхлардан фойдаланилганлиги, козп мухридан ташкари куп холларда хукмдор мухрининг хам мавжудлпги билан ажралпб турган. Шунингдек, юкори табака вакилларига мансуб вақфнома матни одатпй бу турдаги хужжатлардан фарк кплган.
Вақфномаларнпнг шартли формуляры 3 кием: протокол, асосий ва таедпклов кпемлардан ташкил топтан. Уз навбатида, протокол хам бпр неча кпемларда пборат булган. Жумладан, унинг инвокация кпемп “Бисмиллох” билан бошланган ва унда Аллохга хамду сано ҳамда пайгамбар Мухаммад ва унинг асхобларпга салавотлар айтилган. Шунингдек. протокол преамбула - вақф таъсис этишдан максад (баъзан Куръонп каримдан оятлар. хадпедан намуналар билан ифодаланган), датум - хужжат расмийлаштирилган сана ва инскрипция - вақф таъсис этувчининг шахси каби маълумотларнп узида жамлаган.
Асосий кием одатда вақф кплинаётган мулк тури, кучмас турдаги мулкнинг жойлашган урнп. ушбу мулкдан фойдаланпш асослари ва даромадлар такепмотп. вақф мулклари бошкарувп учун масъул шахс, яънп мутавалли лавозими, вақф хужалиги ходимларининг ҳуқуқ ва бурчларп кабилардан пборат булган. Вақфноманпнг таедпклов кпемп козпхонада гувох сифатида пштирок этган шахслар исмлари ва козп мухрп билан якунланган. Шунп алохпда кайд этиш лозимки, ахолпнпнг Ўрта ва куйп катламларига тегишли вақфномалар матнидан одатда инвокация ва преамбуланпнг Куръонп каримдан оятлар, хадпедан намуналар кпемп урин олмаган.
XIX асрнннг 2-ярмидан бошлаб Хива вақфномаларини туркий (чпгатой) тилда тузпш амалиётп кузатпладп. Бунгача булган даврда мазкур турдаги хужжатлар асосан форс тплпда тузилган. Ушбу масала илк бора Ю. Брегель томонидан махсус тадкик этилган булпб, унинг анпклашича, жумадп ал-аввал 1274/ декабрь 1857-январь 1858 йилгача булган даврда тузилган Хива ҳуқуқпй хужжатларп форс тплида булган. Шу вактдан бошлаб қозилпк 15 16 хужжатларпнп туркии тилда расмиилаштириш оошланган. Уз навоатида. мазкур холат вақфномалар мпсолпда хам уз тасдпгпнп топади.
Хива хонлигида вақф мулкларп, хусусан ерлар, пул маблагларн ва турар-жойлар кушшча ижара амалиёти оркалп даромад келтпрган. Вақф ижара хужжатларп вақф мулкларп учун масъул булган мутавалли ва корандалар Ўртасидаги муносабатлар тарихинп. вақф хужалпкларп моддий таъмпнотп хакида муфассал маълумотлар берадп. Шу жпхатдан ҳамда ижара амалиётининг фаолпят тартиби ва ишлаш механпзмин тадкик этпшда мазкур турдаги хужжатлар мухпм саналадп.
Хонлпк вақф ерларининг ижара хужжатларп юкорида зпкр этилган УзР ФА Шаркшунослик пнститути асоспй фондидаги 4 жилдлпк ‘"Хива қози дафтарлари” таркибидаги хужжатларда учрайди. Хусусан, 9490-ракамли кулёзмада жами 10 та. 9491-ракамлп иккинчи жплдда эса 19 та” вақф ерлари ижараси билан боглик хужжатлар мавжуд. Шунпнгдек, УзР МДАнпнг И- 125-фондидаги “Документ, оформленный в канцелярии казн, об аренде вакуфной земли” деб номланган бОО-йигмажилдда вақф ерларидан ижара асосида фойдаланиш хакидаги 3 та хужжат анпкланган.
Хива хонлигида пул вақфларп байъ-u жойиз амалиёти оркалп даромад келтпрган. Хужжатлар та.хлилпга кура пулни вақф қилиш анъанаси XIX аср II ярмпдан бошлаб мазкур худудда кучайпб XX аср бошларида вақф кплпнувчп асоспй мулк турпга айланганп хонлпк вақф мулкчилигининг узпга хос хусуспятларидан бири сифатида бахолаш мумкпн. Шуни алохпда кайд этпш лозимки. козплик хужжатларп таркибида байъ-и жойиз келишувларп тез-тез руйхатга олинган. Бпнобарпн. вақф этилган пуллардан байъ-и жойиз, яъни “ижара” тартибида даромад олиш оммалашган. Мазкур келпшувларпнпнг аксариятпда бпр томондан мутавалли иштироки кузатпладп. шунпнгдек, пул маблагларпнпнг муайян линий ва ижтимоий муассаса ихтиёридаги вақф пули эканлпгп баъзан кайд килпнган. УзР ФА Шаркшунослик пнститути асоспй 17 18 фондида сакланаётган “Хива козп дафтарларп”нпнг 1-2-жилдларида жами 80 дан ортпк. УзР МДА архивы И-125-фондинпнг “Қозилпк хужжатларп” деб номланган 486-йигмажилдида 40 дан зпёд вақф маблаглари катнашган байъ-и жойиз хужжатларп мавжуд.
Юкорида тавсифи келган УзР МДА архивининг 600-йпгмажплдида жами 26 та хужжатнпнг 10 дан ортигпни уй-жой вақфп ижараси билан боглик хужжатлар ташкил этадп.


  1. Download 170.43 Kb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling