Ishqoriy metallar

ISHQORIY METALLARNING OKSIDLARI

Fizik xossalari

Ishqoriy metallar oksidlarining umumiy formulasi – M₂O.

Litiy va natriy oksidlari oq, kaliy va rubidiy oksidlari sariq, seziy oksidi to’q sariq (sabzirang). Ularning barchasi kristall moddalar va ionli kristall panjaraga ega.

Ishqoriy metallar oksidlarining ayrim fizik xossalari quyidafi jadvalda keltirilgan.

Xossalar	Li2О	Na2O	K2O	Rb2O	Cs2O
Zichlik, кг/м^3	2010	2270	1320	3720	4360
Suyuqlanish harorati,°С	1570	1132 (havosiz joyda)	разл.	разл.	разл.
Qaynash harorati,°С	2600	-	-	-	-

Kimyoviy xossalari

1. 
   Suvda yahshi eriydi va u bilan reaksiyaga kirishadi:
   

M₂O + H₂O = 2MOH.

2. 
   Kislorod, vodorod, oltingugurt va xlor bilan reaksiyaga kirishadi:
   

2Na₂O + O₂ = 2Na₂O₂;

Na₂O + H₂ = NaH + NaOH;

4Na₂O + 4S = 3Na₂S + Na₂SO₄;

2Na₂O + Cl₂ = 2NaCl + Na₂O₂.

3. 
   Oksidlarning nomoyon qiladigan asosiy xossalaridan biri, kislotali oksidlar va kislotalar bilan reaksiyaga kirishishidir:
   

Li₂O + SO₃ = Li₂SO₄;

Li₂O + 2HCl = 2LiCl + H₂.

Olinishi

Faqat litiy oksid o’z elementidan to’g’ridan-to’g’ri olinadi. Boshqa ishqoriy metallarning oksidlari ularning gidroksidlari suyuqlanmalariga metalini ta’sir ettirib olinadi:

2NaOH + 2Na = 2Na₂O + H₂;

Peroksidlarini termik parchalab olinadi:

2Na₂O₂ = 2Na₂O + O₂;

Metalini uning peroksidiga ta’sir ettirib olinadi:

2K + K₂O₂ = 2K₂O;

Metalini uning nitritiga ta’sir ettirib olinadi:

6K + 2KNO₂ = 4K₂O + N₂.

2.8. Гидроксиды щелочных металлов

Физические свойства

Ishqoriy metallar gidroksidlarining umumiy formulasi – MOН.

Barcha ishqoriy metallarning gidroksidlari rangsiz, gigroskopik modda. Havoda oson namlanadi, suv va etanolda yahshi eriydi, eruvchanlik LiOH dan CsOH ga tomon ortadi.

Ishqoriy metallar gidroksidlarining ayrim fizik xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan.

Xossalar	LiОH	NaOH	KOH	RbOH	CsOH
Zichligi, кг/м^3	1430	2130	2040	3200	3670
Suyuqlanish harorati,°С	462	320	410	301	272
Qaynash temperaturasi,°С	≈ 925	1378	1320	-	-
Suvda eruvchanligi, 15°С	12	42	107	180	386

Kimyoviy xossalari

Ishqoriy metallarning gidroksidlari parchalanmay suyuqlanadi, litiy gidroksid 600°С temperaturagacha qizdirilganda parchalanadi:

2LiOH = Li₂O + H₂O.

Barcha gidroksidlar kuchli asos xossa nomoyon qiladi. Amalda suvda to’liq dissosilanadi:

NaOH = Na⁺ + OH^-.

Metalmaslarning oksidlari bilan reaksiyaga kirishadi:

KOH + CO₂ = KHCO₃;

2NaOH + CO₂ = Na₂CO₃ + H₂O;

2KOH + 2NO₂ = KNO₃ + KNO₂ + H₂O.

Kislotalar bilan ta’sirlashadi, neytrallanish reaksiyasida qatnashadi:

NaOH + HCl = NaCl + H₂O;

KOH + HNO₃ = KNO₃ + H₂O.

Tuzlar bilan almashinish reaksiyasida qatnashadi:

2NaOH + CuCl₂ = Cu(OH)₂ + 2NaCl.

Galogenlar bilan reaksiyaga kirishadi:

2KOH + Cl₂ = KClO + KCl + H₂O (sovuq sharoitda);

6KOH + 3Cl₂ = KClO₃ + 5KCl + 3Н₂О (qizdirilganda).

Suyultirilgan holda amfoter metallar va ularning oksidlari bilan ta’sirlashadi:

2KOH + Zn = K₂ZnO₂ + H₂;

2KOH + ZnO = K₂ZnO₂ + H₂O.

Gidroksidlar suvda eritilganda amfoter metallar, ularning oksidlari va gidroksidlari bilan ta’sirlashib gidroksokomplekslar hosil qiladi:

2NaOH + Be + 2H₂O = Na₂[Be(OH)₄] + H₂;

2NaOH + BeO + H₂O = Na₂[Be(OH)₄];

2NaOH + Be(OH)₂ = Na₂[Be(OH)₄].

Gidroksidlarning suvdagi eritmalari va suyuqlanmalari bor, kremniy va ularning oksidlari va kislotalari bilan reaksiyaga kirishadi:

4NaOH + 4B + 3O₂ = 4NaBO₂ + 2H₂O (suyuqlanmasi);

2NaOH + Si + H₂O = Na₂SiO₃ + 2H₂ (eritmasi).

Olinishi

Litiy, natriy va kaliy gidroksidlari xloridlarining konsentrlangan eritmalarini elektroliz qilib olinadi. Bunda katodda vodorod, anodda xlor ajraladi:

2NaCl + 2H₂O H₂ + 2NaOH + Cl₂.

Rubidiy va seziy gidroksidlari ularning tuzlaridan almashinish reaksiyasi yordamida olinadi:

Rb₂SO₄ + Ba(OH)₂ = 2RbOH + BaSO₄.

ISHQORIY METALLARNI ANIQLASH

Ishqoroy metallar va ularning birikmalarini o’ziga xos alanga rangidan aniqlash mumkin: litiy – qizil rang; natriy –sariq rang; kaliy – siyohrang; rubidiy va seziy – pushti-siyohrangli alangalanadi.

Kaliyli o’g’itlar

K’pincha kaliyli tabiiy tuzlar maydalanib o’g’it sifatida ishlatiladi. Ulardan silvinit NaCl · KCl va kainit KCl · MgSO₄ · 3H₂O suvda yahshi erigani va tarkibida o’g’it miqdori ko’p bo’lganligi uchun to’g’ridan-to’g’ri ham foydalaniladi. Lekin ayrim hollarda ularni qayta ishlab kaliyning xloridlari va sulfatlari olinadi. Bundan tashqari, tarkibida potash (kaliy karbonat) bo’lgan torf va mahalliy o’g’itlarning zollari ham qishloq xo’jaligida kaliyli o’g’it sifatida ishlatiladi.

ISHQORIY METALLAR VA ULARNI BIRIKMALARINING QO’LLANILISHI

Alyuminiyli-litiyli qotishma aviatsiya va kosmik kemalarda ishlatiladi.

Litiy – litiyli akkumulyatorlar ishlab chiqarishda foydalaniladi va bunday akkumulyatorlar kardiostimulyator sifatida ishlatiladi.

Natriy va kaliy atom reaktorlari va aviatsiya dvigatellarida issiqlikni tutuvchi sifatida ishlatiladi.

Natriy bug’i lyuminatsiyalangan yoritgichlarda foydalaniladi.

Natriy kauchuk ishlab chiqarishda katalizator sifatida ishlatiladi.

Natriy – kaliy, titan, tsirkoniy va tantal ishlab chiqarishda va benzin yoqilg’ilari detonatsiyasini pasaytiruvchi tetraetilqo’rg’oshinga qo’shimcha sifatida ishlatiladi.

Natriy va kaliy peroksidlar suv osti kemalari va kosmik kemalarda kislorodni qayta tiklash uchun foydalaniladi.

Kaliy gidroksid suyuq sovun va oyna ishlab chiqarishda qo’llaniladi.

Natriy gidroksid qog’oz, sun’iy matolar, sovun ishlab chiqarishda, neft qurilmalarini tozalashda, sun’iy tolalar va ishqoriy akkumulyatorlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.

Natriy xlorid – oziq-ovqat maxsulotlari va natriy xamda uning birikmalarini olish uchun hom ashyo, tibbiyotda fiziologik eritmalar tayyorlashda qo’llaniladi.

Natriy karbonat qog’oz, sovun va oyna ishlab chiqarishda foydalaniladi.

Natriy gidrokarbonat (ichimlik sodasi) tibbiyotda, qandolatchilikda, mineral suv ishlab chiqarishda qo’llaniladi. O’t o’chirish jihozlarida foydalaniladi.

Kaliy karbonat (potash) suyuq sovun va oyna ishlab chiqarishda kerak bo’ladi.

Kaliy nitrat – kompleks mineral o’g’itlar, qora poroh va mushaklar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.

Seziy fotoelement sifatida qo’llaniladi.