Ishsizlikning kelib chiqish sabablari va nomoyon bolish shakillari Reja

Ishsizlik darajasini aniqlash 
“To’la bandlik tushunchasi iqtisodiyotda ishsizlikning mutlaq mavjud bo’lmasligini 
bildirmaydi. Iqtisodchilar friktsion va tarkibiy ishsizlikning bo’lishini tabiiy deb 
hisoblaydilar , shu sababli to’la bandlik ishchi kuchining 100% dank am qismini 
tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq aytganda , to’la bandlik 
sharoitida ishsizlik darajasi friktsion va tarkibiy ishsizlar soniga teng bo’ladi. Siklik 
ishsizlik nolga teng bo’lganda to’la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasiga 
erishiladi. To’la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasi ishsizlikning tabiiy darajasi 
deb ataladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi bilan bog’liq bo’lgan milliy ishlab 
chiqarishning real hajmi , iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini 
ko’rsatadi.To’la bandlik yoki ishsizlikning tabiiy darajasi ishchi kuchi bozori 
muvozanatga erishganda , ya’ni ishlovchilar soni bo’sh ishchi o’rinlari soniga teng 
kelganda vujudga keladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi qandaydir darajada iqtisodiy 
jihatdan maqbul hisoblanadi . Chunki “friktsion” ishsizlarga mos keluvchi ish 
o’rinlarini topish , “tarkibiy” ishsizlarga ham yangi kasbni o’zlashtirish yoki yangi 
yashash joyida ish topish uchun ma’lum vaqt kerak bo’ladi . “Ishsizlikning tabiiy 
darajasi” tushunchasi ma’lum bir aniqliklar kiritishni talab qiladi . Birinchidan , bu 
tushuncha iqtisodiyot har doim ishsizlikni tabiiy darajada amal qilishi va shu orqali 
o’zining ishlab chiqarish imkoniyatini po’yobga chiqarishini bildirmaydi . Chunki , 
ko’pincha ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ortiq , ayrim hollarda , masalan , ish 
vaqtidan ortiqcha ishlash va o’rindoshlik ishlarida band bo’lish natijasida tabiiy 
darajadan past ham bo’lishi mumkin . Ikinchidan , ishsizlikning tabiiy darajasi o’z-
o’zicha doimiy miqdor hisoblanishi shart emas , u tarkibiy o’zgarishlar (qonunlar 
va jamiyat o’z urf-odatlaridagi o’zgarishlar) oqibatida o’zgarib turishi mumkin.
Masalan, AQSHda ishsizlikning tabiiy darajasi dastlab XX asrning 60-yillari 
o’rtalarida 4.5% deb belgilangan bo’lsa , 70-yillarning boshiga kelib 5.5% , 80-
yillarning boshida esa 6% gacha o’sdi . ishsizlik darajasi ishsizlar sonining ishchi 
kuchi tarkibidagi foizi sifatida hisoblanadi. 
 

---

9 
%.
100

=
сони
кучи
Ишчи
сони
Ишсизлар
даражаси
Ишсизлик
Ishsizlik vа uning dаrаjаsini аniqlаshdа bа’zi bir аdаbiyotlаrdа turli nоаniqliklаrni 
kеltirib chiqаruvchi hоlаtlаr hаm uchrаydi. Jumlаdаn, V.I.Vidyapin umumiy tаhriri 
оstidаgi dаrslikdа mеhnаt qilish yoshidаgi аhоli tаrkibi institutsiоnаl vа 
nоinstitutsiоnаl аhоligа аjrаtilаdi. Institutsiоnаl аhоli – bu nоbоzоr tuzilmаlаr, 
ya’ni dаvlаtning аrmiya, pоlitsiya, dаvlаt аppаrаti singаri institutlаrigа 
yo’nаltirilgаn аhоlidаn ibоrаt. Аhоlining qоlgаn mеhnаt qilish yoshidаgi qismi 
nоinstitutsiоnаl аhоli hisоblаnаdi. Bаnd bo’lgаn аhоli tаrkibigа iqtisоdiyotning 
bоzоr tuzilmаlаrigа yo’nаltirilgаn аhоli kiritilаdi. 
SHuningdеk, bаndlik vа ishsizlik dаrаjаsini аniqlаshdа quyidаgi ko’rsаtkichlаrdаn 
fоydаlаnilishi tа’kidlаnаdi: 
- nоinstitutsiоnаl аhоli sоni (CHnn); 
- ish bilаn bаndlаr sоni (CHz); 
- ishsizlаr sоni (CHb); 
- ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn shахslаr sоni (CHnrs). 
Mаzkur ko’rsаtkichlаr o’rtаsidа quyidаgi bоg’liqlik mаvjud: 
- ishchi kuchi sоni CHrs = CHz + CHb; 
- nоinstitutsiоnаl аhоli sоni CHnn = CHz + CHb + CHnrs; 
- аhоlining bаndlik dаrаjаsi Uz = CHz / CHnn; 
- аhоlining ishsizlik dаrаjаsi Ub = CHb / (CHz + CHb); 
- ishsizlik mе’yori Nb = [CHb / (CHz + CHb)] х 100%; 
- аhоlining ishchi kuchi tаrkibigа jаlb etilgаnlik dаrаjаsi Uvrs = (CHz + CHb)/CHnn. 
Yuqоridаgilаrdаn ko’rinаdiki, dаrslik muаlliflаri tоmоnidаn bir qаtоr 
chаlkаshliklаrgа yo’l qo’yilgаn: birinchidаn, ishchi kuchi vа аhоli tushunchаlаri 
o’rtаsidаgi tаfоvutgа e’tibоr qаrаtilmаgаn; ikkinchidаn, ishchi kuchi bаndlilik 
dаrаjаsini аniqlаshdа dаvlаt sеktоridа bаnd bo’lgаnlаr hisоbgа оlinmаgаn; 
uchinchidаn, bаndlik dаrаjаsini аniqlаshdа ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn 
shахslаr sоni аsоssiz rаvishdа qo’shilgаn. 
Tanlangan mezonlarga muvofiq ishsizlikning aniqlanishi ishsizlik bilan bog'liq 
muammolarni o'rganishda, shuningdek ishsizlarni ijtimoiy himoya qilish tizimini va 
ishsizlikni minimallashtirish usullarini ishlab chiqishda muhimdir. Bandlikning 
passiv va faol siyosati chora-tadbirlarini ishlab chiqish va ishsizlikni qisqartirishning 
o'ziga xos muammosi ishsizlar sonini aniqlashning ishonchliligi hisoblanadi. 
Bugungi kunda deyarli barcha davlatlar ishsizlar sonini aniqlash uchun Xalqaro 
mehnat tashkilotining (XMT) standart metodologiyasidan foydalanadilar. Ushbu 
uslub ishsizlikning uchta mezoniga asoslanadi: 
1) ishning etishmasligi yoki o'zini o'zi ish bilan ta'minlash; 
2) ma'lum bir vaqtda ishlashga tayyorlik va qobiliyat; 

---

10 
3) ish topish uchun amaliy qadamlarni bajarish. 
Ishsizlik darajasi ishsiz deb e'tirof etilgan fuqarolar toifasiga qarab farqlanadigan 
ishsizlik nafaqalarining miqdorini o'z ichiga oladi. Nafaqa to'lanadi: 
• 
1) korxonalardan har qanday sabablarga ko'ra ishdan bo'shatilgan (o'z xohishi 
bilan ishdan bo'shatishdan tashqari) va ishsizlik boshlanishidan oldin o'tgan yil 
davomida kamida 12 kalendar hafta (uch oy) to'lagan shaxslar. Nafaqa miqdori 
quyidagi formula bilan belgilanadi: dastlabki uch oyda oxirgi ish joyidagi oxirgi 
uch oylik o'rtacha ish haqining 75 foizi miqdorida, keyingi to'rt oy davomida - 
xuddi shu o'rtacha ish haqining 60 foizi; kelajakda (besh oy) - o'rtacha 
daromadning 45%. Foyda to'lashning umumiy davomiyligi 12 oylik ishsizlik 
hisoblanadi. Ishsizlik nafaqalari miqdoriga cheklovlar joriy qilindi - bu mintaqa 
uchun yashash minimumi (LBP) miqdorining 20 foizidan kam bo'lmasligi va 
LBPning o'zidan yuqori bo'lmasligi kerak; 
• 
2) ishsizlik boshlanishidan oldingi yil davomida 26 kalendar haftalik haq 
to'lanadigan ish kuni bo'lmagan shaxslarga, shuningdek birinchi marta ish 
izlayotgan yoki uzoq (bir yildan ortiq) tanaffusdan keyin ishni qayta tiklamoqchi 
bo'lganlarga - nafaqa mintaqadagi BPMning kamida 20 foizi miqdorida 
to'lanadi; 
• 
3) ish davrida oxirgi uch oy uchun o'rtacha ish haqining 75 foizi miqdorida 
stipendiya to'lash bilan bandlik xizmatlari sohasida o'qiyotgan ishsizlar; ushbu 
toifadagi odamlar uchun ishsizlik nafaqasi mintaqadagi BPMning 20 foizini 
tashkil qiladi. 
"Yashirin ishsizlik" ko'rsatkichi umumiy ishsizlik darajasida hisobga olinmaydi.