Ishsizlikning kelib chiqish sabablari va nomoyon bolish shakillari Reja

Italiyada esa ular soni ancha ko’pchilikni tashkil qiladi. Yevropadan tashqarida 
ishsizlikning barqaror past darajasi Yaponiyada saqlanib turibdi. G’arb 
mamlakatlarida keyingi o’n yilliklar davomidagi ishsizlikning yuqori darajasi 
quyidagicha izohlanadi: 
1.Sanoat tarmoqlarida xalqaro raqobatning kuchayishi. 1947 yili jahon sanoatining 
60% i AQSH hissasiga to’g’ri keladi.bungun bu ko’rsatkich 15% ga yaqin soni tashkil 
qiladi. 
2.Butun jahon iqtisodiy inqirozi, bunga sabab (yoki turtki) 1973 yildagi neft krizisi 
bo’ldi. U bugungi kungacha o’tib ketgani yo’q. 
3.Sanoatda mikroelektronikaning qo’lanilishi o’sib, ishchi kuchlariga bo’lgan 
ehtiyojning qisqarishiga olib keldi. 
4.Ishlashni hohlovchi ayollarning soni ortib borishi cheklangan miqdordagi ish 
joylariga talabgor kishilar miqdorining ko’payib ketishiga olib kelmoqda. 
Demak, ishsizlikning sababi har doimgidek mehnatga bo’lgan bozor talabining 
o’zgarib turishidir. Bu, o’z navbatida, tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabning 
o’zgarishidan kelib chiqadi. Texnika taraqqiyoti, mashinalarni ko’plab ishlatish ish 
kuchiga bo’lgan talabni qisqartiradi, mehnat unumdorligini oshirib, ozchilik mehnati 
bilan ko’proq mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydi. Iqtisodiy turg’unlik va 
tushkunlik davrida mehnatga talab kamayadi, bu esa ishlab chiqarishning o’zidagi 
qisqarish bilan izohlanadi. Ish haqi oshib ketganda ham ish joyi qisqaradi, chunki, 
masalan, 10 kishi oladigan ish haqi 8 kishiga berilsa, 2 kishi ishsiz qoladi. 

---

18 
3.Ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari 
Ishsizlik nazariyasida ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari masalasi alohida 
o'rin tutadi. Ishsizlik, birinchi navbatda, jamiyatning ishlab chiqarish va inson 
kapitalidan to'liq foydalanmaslik demakdir; bu mamlakat uchun milliy mahsulot va 
milliy daromadning yo'qolishiga olib keladi. Agar iqtisodiyot ishlamoqchi va 
ishlashni istagan har bir kishiga yetarli ish o'rinlarini yarata olmasa, potentsial 
tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish butunlay yo'qoladi. Mahsulotlar ishlab 
chiqarilmaganda ishsizlikning iqtisodiy xarajatlari namoyon bo'ladi. Yalpi milliy 
mahsulotning (YaMM) haqiqiy hajmi va yaratilishi mumkin bo'lgan, ammo ishlab 
chiqarilmagan potentsial o'rtasidagi farq odatda Yalpi ichki mahsulot hajmining 
orqada qolishi deb nomlanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan tabiiy 
ishsizlik darajasi ko'tariladi. XX asr tabiiy ishsizlik darajasi 3-4% edi, bugungi kunda 
5-6%. 
Ishsizlikning iqtisodiy bo'lmagan xarajatlari ijtimoiy, psixologik va siyosiy 
muammolar avjida. Ular nafaqat jamiyatdagi ijtimoiy keskinlikning kuchayishi, 
balki mamlakatning iqtisodiy (bozor) islohotlaridan chiqish yo'lidagi siyosiy 
yo'nalishi o'zgarishi bilan ham bog'liqdir. Ishsizlikning salbiy ijtimoiy oqibatlari 
ishsizlarning turmush darajasining pasayishi, shuningdek, mehnat bozorida 
raqobatning kuchayishi sababli ishchilarning ish haqi darajasi bilan bog'liq; ijtimoiy 
ish haqi va ishsizlarning oilalarini moddiy qo'llab-quvvatlash zarurati tufayli 
ishchilarga soliq yukining oshishi bilan; uzoq vaqt ishsiz bo'lib qolgan shaxslarning 
malakasi to'liq yoki qisman yo'qolganda, shuningdek uni tiklash uchun jamiyat 
xarajatlari oshganda; jinoyatchilikning o'sishi bilan, uzoq vaqt ishsiz bo'lgan 
odamlarning axloqiy va ruhiy tanazzuliga olib keladi. Ommaviy ishsizlik o'z joniga 
qasd qilish, ruhiy kasalliklar, yurak-qon tomir kasalliklaridan o'limga olib keladi. 
Ishsizlik aholining daromadlar bo'yicha tabaqalanishini oshiradi, marginalizatsiya 
(lat. Marginalis - chetida joylashgan) va aholining alohida segmentlari va ijtimoiy 
befarqlik (harakatsizlik) ga olib keladi. 
Ishsizlik jiddiy iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlarga olib keladi. Ishsizlikning asosiy 
salbiy oqibatlaridan biri bu mehnatga layoqatli fuqarolarning ishlamay qolishi va 
shunga mos ravishda ishlab chiqarishdir. 
Shunday qilib, ishsizlik jamiyatni rivojlanishiga va uning potentsial imkoniyatlarini 
hisobga olgan holda oldinga siljishiga to'sqinlik qiladi. Oxir oqibat, bu iqtisodiy 
o'sishning pasayishi, yalpi ichki mahsulotning o'sish sur'atlarining pasayishi 
sifatida ko'rilmoqda. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlaridan bemalol 
foydalanish mumkin. Shunday qilib, ba'zi iqtisodchilarning fikriga ko'ra, 
bandlikning 1 foizga o'sishi potentsial yalpi ichki mahsulotning yalpi ichki 
mahsulotida 2,5 foizga pasayishiga olib keladi. Sof iqtisodiy xarajatlardan tashqari, 
ishsizlikning muhim ijtimoiy va ma'naviy oqibatlarini, uning ijtimoiy qadriyatlarga 
va fuqarolarning hayotiy manfaatlariga salbiy ta'sirini ham inkor etib bo'lmaydi. 
Ishsizlik, uning darajasi qanday bo'lishidan qat'i nazar, ishsiz va qonuniy hayot 

---

19 
manbai ololmaydiganlar uchun doim fojiadir. Bundan tashqari, uning oqibatlari 
moddiy boylikdan tashqari. Uzoq harakatsizlik malaka yo'qolishiga olib keladi, 
natijada mutaxassislik bo'yicha ish topish umidini yo'q qiladi. Hayotiy va baxtsiz 
hayotdan mahrum bo'lish axloqiy me'yorlarning pasayishiga, o'z-o'zini hurmat 
qilishning yo'qolishiga, oilaning parchalanishiga va boshqalarga olib keladi. 
Tadqiqotchilar ko'tarilayotgan o'z joniga qasd qilish, qotillik, ruhiy kasalliklar, 
yurak xastaligidan o'lim va yuqori ishsizlik o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikni 
topishmoqda. Va nihoyat, tarix shuni ko'rsatadiki, ommaviy ishsizlik tez, ba'zan 
juda shiddatli ijtimoiy va siyosiy o'zgarishlarga olib keladi. Shuning uchun davlat 
bandlik masalasida bozorning o'zini o'zi tartibga soluvchi roliga tayanmasligi 
kerak, aksincha bu jarayonga faol aralashishi kerak. 
Ishlab chiqarishning oqibati nafaqat inflyatsiya. Jamiyatning barcha iqtisodiy 
sohalari rivojlanish darajasining pasayishi mehnat bozori holatiga ta'sir ko'rsatishi 
mumkin emas. Inqiroz davrida inflyatsiya va ishsizlik eng yuqori darajaga yetadi, 
ammo bu hodisalarni tenglashtirib bo'lmaydi. Inflyatsiya va ishsizlik o'rtasidagi 
farqni aniq ko'rish kerak. 
Ushbu hodisalarning birinchisi fuqarolarning turmush darajasini pasaytiradi. 
Ishsizlik bu malakali kadrlar tayyorlash uchun katta mablag 'sarflagan va ularning 
foydasizligiga duch kelgan mavjud jamiyatni jismoniy ravishda qayta qurishdir. 
Millionlab ishchilar ishlab chiqarish uchun shunchaki ortiqcha. 
Vaqt o'tib, vaziyat o'zgarishi mumkin. Korxonalar va tashkilotlar yana 
mutaxassislarga kerak bo'ladi. Biroq, ularning chaqqonligi va mahorati allaqachon 
biroz yo'qoladi va bundan tashqari, tajribali beqaror vaziyatdan keyin axloqiy 
buzilishlar ta'sir qiladi. Mehnat resurslarini tiklash uchun jamiyat o'z fuqarolariga 
ijtimoiy va iqtisodiy yordam ko'rsatishi kerak, bu darajasi ishsizlikning turi va 
davomiyligiga bevosita bog'liqdir. Shuning uchun bu hodisani chuqur bilish juda 
muhimdir. 
Iqtisodchilar ishsizlikning ikki xil oqibatlarini aniqladilar: 
Iqtisodiy bo'lmagan; 
Iqtisodiy. 
Iqtisodiy bo'lmaganlar psixologik va ijtimoiy bo'linadi. Biz eng muhim oqibatlarni 
ularning ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga ta'siri nuqtai nazaridan aniqlaymiz. 
Jismoniy sog'lom, ammo biron bir iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanmaydigan 
jamiyat ulushining ko'payishi turli xil davlat sektorlarida salbiy natijalarga olib 
keladi. Shunga qaramay, ushbu hodisani sinchkovlik bilan o'rganib chiqib, uning 
ijobiy va salbiy tomonlarini ko'rish mumkin.