Islom dinidagi ideologiyaliq siyasiy ağimlar. Missionerlik va prozelitizmninig salbiy oqibatlari. Joba : 1 Islam daǵı jónelisler. Siyasiy partiya, háreket, gruppa hám gruppalar

3. Iyelik etiwiy

4. Hanbaliy.

Sunniylikda eki isenimlik táliymatqa ámel etiledi: Motrudiya, Ashariya

Búgingi kúnde dúnyadaǵı shama menen 1 mlrd. 300 mln musulmandıń 92. 5 payızın sunniylar tashkil etip, olar islamdaǵı mektepler boyınsha tómendegi koefficientte bolınǵanlar :

1. Xanafiylar - 47%

2. Shofiiylar - 27%

3. Iyelik etiwiylar - 17%

4. Hanbaliylar - 1. 5%

Shia baǵdarı ismoiliy, ibodiy, ja'fariy, zaydiy islamdaǵı mekteplerin óz ishine alıp dúnyada musulmanlardıń 7. 5 payızın quraydı.

Xanafiy islamdaǵı mektepleri. Xanafiya islam daǵı eń kóp tarqalǵan islamdaǵı mektepler. Onıń tiykarlawshisi Abu Xanifa 669 - 767 jıllarda jasaǵan. Imom Abu Xanifa pútkil omiri dawamında 55 ret haj etkenligi málim. Alım retindegi bilimlerin sawda jumıslarında kúndelik turmısında ámeliy tárepten nátiyjeni ámelde qollanıw etiw múmkinshiligine iye bolıp, nızam -qaǵıydalardı “salıstırıw” hám “istihson”ni isletiw arqalı boyitadi. Salıstırıwdı qáliplestiriwde “ra'y” (pikir) ga tayanish sebepli onıń mektep “Adamlar gruppası - ur - ıńǵay” atınıń aladı. Ádislerge tayanǵanlardı “Adamlar gruppası ul-ádis” deydiler. Biraq Abu Xanifa mektep dástúrdi jaqsı bilgen hám tán alǵan. Ol: “biziń buǵan baylanıslıǵı eń artıqmash bilimimiz ra'y bolıp tabıladı. Bul - biz erise alǵan eń artıqmash zatlardir”, degen. Ulıwma tárzde Abu Xanifaning huqıqıy teoriyası shaxs erkinligin húrmetlegen hám usınıń menen ózge yuristlerden parq etken.

Xanafiylik pátiwalar shıǵarıw hám shaxs máseleleri maydanınan házir de Usmoniylar imperiyasining burınǵı elatları, atap aytqanda, Egipet, Siriya, Livan, Irak, Iordaniya, Palestinada rásmiy islamdaǵı mektepler. Bolqon, Kavkaz, Afganistan, Pakistan, Indiya, Oraylıq Aziya mamalakatlari hám Kitayda da ústin turatuǵın islamdaǵı mektepler. Bul islamdaǵı mektepler musulmanlar dúnyasınıń derlik yarımına yoyilgan.

Iyelik etiwiya islamdaǵı mektepleri. Bul islamdaǵı mektepler Araviya yarım atawında rawaj tawıp, daslep Hijoz yamasa Madina islamdaǵı mektepleri retinde atalǵan. Tiykarlawshisi Iyelik etiw ibn Anas Asbahiy 713 jılı Madinada oq jay oqları jasaytuǵın shańaraǵında tuwılıw tawıp, bulmanda 795 jılı opatına shekem jasaǵan jáne onı tek Makkaga hajga boorish ushınǵana tark etken. Sol sebepli ol Madina ahlining ramziga aynalǵan. Madina imomi retinde tán alınǵan. Iyelik etiw hesh bir siyasiy aǵımǵa qospaǵan hám qandayda rásmiy hámeldi iyelewge razı bolmaǵan. Baxslar hám ilimiy tartıslarda qatnasıw etpegen, sebebi ol “ılım - qorazlar hám qoshqarlar arasındaǵı urıs emes”, dep esaplaǵan. Payǵambar, sahobalar hám tobeinlarining fiqhga tiyisli qarawları, qararları hám qáwimlerin óziniń “Al - Muvatta” kitabında jıynanǵan.

Iyelik etiwiy islamdaǵı mektepleri boyicha Quran hám Ádis huqıq tiykarları retinde tán alınadı. Payǵambarlarǵa tiyisli ádislergine olar tárepinen eń isenimli dep esaplanǵan hádis dep tán alıw etiledi. Quran hám Ádis bir derek - “nass”ni quraydı. Buǵan qosımsha túrde madina komandasınıń ulıwma tájiriybesi qosıladı. Bular haqqında jazba derekler qalmaǵan, lekin olar payǵambar dáwirinen me'ros hám ádet formasında yadta saqlanıp keledi. Bunday jámáát yadına jámáát ádisi retinde qaralgan. Usılardan keyin ǵana Madinalik bolmaǵan sahobalar tájiriybesi hám de tobeinlar tájiriybesine murojat etilgen. Hesh qay jerde usı máselege sheshim tabılmasa, “almasolih al-mursala”, yaǵnıy máp jolındaǵı ǵárezsiz pikirge murojat etiw múmkin bolǵan. Biraq bul pikir jámáát mápine qaratılǵan, nass isenimlerine qarsı bolmawi hám sháriyat ahkomlariga sáykes keliwi kerek esaplanǵan.

Shofiiy islamdaǵı mektepleri. Bul islamdaǵı mektepler jug'rofiy region jemisi bolmaydıden, eki ózge islamdaǵı mektepler menen jaqınnan tanısıw nátiyjesinde payǵambar ájdadi - Hoshimning ájaǵası Mutallib áwladınan bolǵan Muhammad ibn Idris ibn Abbos ibn Usmon ibn Shofiiy onıń tiykarlawshisi boldı. Shofiy 767 jıl Palestina (Gáziynexana ) de tuwılıp, 820 jılı Egipette opat etedi. Shayboniy baslıqlıǵında Irak fiqhini úyrendi.

Shofiy teoriyasın ańlatpa etken “qollanba” Bog'dodda jazılıp, 814 -815 jıllarda Egipette qayta islenedi. Nızam salasında Shofiy ózin Madina islamdaǵı mektepleriniń isin dawamlawshıı retinde kóredi. Behisob tartıslarda ózge islamdaǵı mektepler isin dawamlawshıların óz pikirine ótkeriwge háreket etedi. Biraq olar óz qarawlarında qalıp, onıń birpara huqıqıy táreplerinigina ózlestirediler, tek. Sol tiykarında jańa islamdaǵı mektepler júzege keledi. Bir ǵana insan tárepinen islep shıǵılǵan islamdaǵı mektepler aldın Bog'dodda, keyin Egipette qáliplese baradı. Egipet usı jańa islamdaǵı mekteplerdiń watanı bolǵanı ushın onda bul táliymat tereń túbir artqanı tábiyiy.

1517 jıl Usmoniy túrkler tárepinen Egipetke Xanafiy islamdaǵı mektepleri kiritiledi. Házirgi kúnde sud mákemelerinde jeke mártebe boyınsha Xanafiy islamdaǵı mektepleri tastıyıq etilmesada, kóp Egipetlikler (ásirese, awıllıq jaylarında ) óz diniy úrp-ádetlerioda Shofiy dástúrlerinege sadıq qalǵanlar. Palestina hám Iordaniyanıń kópshilik musulmanları Siriya, Irak, Hijoz, Pakistan, Indiya, Indoneziya, Iran hám Emen degi sunnniy musulmanlar da sonday etediler.

Hanbaliya islamdaǵı mektepleri. Bul jeke islamdaǵı mektepler. sebebi ol tiykarlanıp bir shaxs - Axmad ibn Hanbalning huqıqıy qarawları, sóz hám pátiwaların kórinetuǵın etedi. Ibn Hanbal 780 jılı Bog'dodda tuwılıp, 855 jılı bulmanda opat etedi. Ádis toplaw niyetinde Siriya, Hijoz, Emen, Kufa hám Basraga kóp sayaxat etken hám 40 mińnen aslam ádisti jam etken 6 qaplıq “Musnad al-Imom Ahmad” shıǵarmasın jaratqan. Sol sebepli hám fiqh boyınsha hechqanday kitap jazbaǵanı sebepli kóplegen musulman ulamaları onı fiqh emes kóbirek muhaddis retinde kórediler. Biraq shákirtleri onıń huqıqıy qarawları hám pátiwaların toplap, bul islamdaǵı mekteplerge baylanıslı huqıqıy principler hám nızamlardı qáliplestirediler. Ol “Islamdı bid'atlardan qutqarıwshı” degen atalǵan, mu'taziliylarga qarsı ashıqtan - ohiq gúressheńlarining baslamashıları bolıp maydanǵa shıqtı.

Bul islamdaǵı mekteplerdiń ózgelerge salıstırǵanda kóbirek ádislerge tayanıwı nızam tiykarları tárepinen parıq etedi. Olar ádisler mánisin Quran ayatları dárejesineshe kóteriwgen. Ádislerge “qanday?” dep juwap bermesten, tuwrıdan-tuwrı ıseniw zárúr degenler. Hanbaliylarga qaray fiqh tiykarları besew: