Islom dinidagi ideologiyaliq siyasiy ağimlar. Missionerlik va prozelitizmninig salbiy oqibatlari. Joba : 1 Islam daǵı jónelisler. Siyasiy partiya, háreket, gruppa hám gruppalar

Shet eller.

Xavorijlar. Usmon ibn Affon (644-656 ) dáwirine kelip islam jámááti (umma) ishinde pitneler payda boldı. Usmonga uyımlastırılǵan qaslıq (656 y.) da áne sol siyasiy gúreslerdiń nátiyjesi edi. Xalifa óltirilgach, onıń ornına óz tárepdarları tárepinen Ali ibn Abi Izleniwshi (656 -661) saylandı. Áne sol dáwirden umma-mámleket ishinde birinshi puqaralar urısı baslanadı (656 -660 ).

Talha ibn Ubaydulloh, az-Zubayr ibn al-Avomm hám Mu'oviya ibn Abi Sufyon sıyaqlı gruppa basshıları Aliga qarsı shıǵıp, bul jaǵdaydı sonday aytdilar: «Ali kóterilisshilerge qarsı gúresde Usmonga járdem bermadi, ılayıq bóle turıp adamlardı bul isten qaytarmadi, bunnan tısqarı ol xalifalik hámeline kóterilganidan keyin Ibn Affonning óshini almadı, bálki ol Usmonni qatl etilishidan mápdar boldı».

Bul úsh sahobaning bul pikirge keliwlerine hár biri xalifalikka Alidan kóre ózin ılayıqlaw dep esaplawı dúmpish boldı. Olar óz dawaları aqsha ekenligin túrli jollar menen tastıyıqlardılar : Talha hám az-Zubayr «Umar (634-644) opatınan aldın xalifa saylaw jóninde keńeske (kebiro) shaqırılǵan altı kisiden birewimiz», deyiwse, Mu'oviya bolsa Usmonga jaqın aǵayın (olardıń ikkisi da Quraysh qáwiminiń Umayya urıwınan edi) jáne onıń óshini alıwǵa ılayıq ekenligin sıltaw etdi.

Talha hám az-Zubayr «al-Jamal» («Tuye») jangida qaytıs boldılar. Sonnan keyin Ali ornına xalifalikka dawagerlerden bir ǵana Mu'oviya ibn Abi Sufyon (660 -680) qaldı. 657 jılı Siriyada Mu'oviya hám Ali ortasında bolıp ótken Siffin jangi Ali tárepdarlarınıń eki gruppaǵa ajralıp shıǵıwına sebep boldı. Bul jangda Ali ibn Abi Izleniwshi qarsı tárep (Umaviylar, 660 -749 ) menen óz-ara pitim tuzib, urıstı toqtatıwǵa razı boldı. Alining tutqan bunday mawasasozlik siyasatınan onıń áskeri arasındaǵı bir gruppa kisiler narazı bolıp, ajralıp shıqtılar. Aliga boysınıw etiwden bas tartganlar «xavorij» dep, Mu'oviyaga qosılmay Ali átirapına tóplanǵanlar, keyinirek, «shia» dep atala baslandı. Bul gruppalar keyinirek islam daǵı eki úlken aǵımına tiykar salındılar. Óz gezeginde hár bir taypanıń ayriqsha diniy-siyasiy kózqarasları, táliymat hám ámeliyatları qáliplese basladı.

Xavorijning kelip shıǵıwı. Ali menen Mu'oviya ortasındaǵı dúzilgen pitimnen Kufa qasında turǵan 12 mıń kisiden ibarat áskerdiń bir bólegi narazı boldı. Olar «hukm shıǵarıw tek Allanıń qolıdadir», degen uran menen áskerdi tark etip, Kufa qasındaǵı Harura awılına kettiler. Bul gruppanıń Kufadagi «xypyj» (bo'ysinmaslik) waqıyası olardıń «Xavorij» (qarsı shıǵıwshılar ) atınıń alıwlarına sebep boldı. Bul waqıya Harura awılında júz bergenliginde sebepli aldın olardı «haruriylar» dep da ataǵanlar. Olar ózlerin «Shurot» («Janların Alla jolında tikn kisilar») dep ataganlar. Taǵı olardıń «Muhakkima» («hukm Allanıń qolıda» deguvchilar) ataması da bolǵan.

Xavorijlar ózlerine Abdulloh ibn vahb ar-Rosibiyni ámir etip saylab, Ali hám Mu'oviyani joq etiw payiga tústiler. Xalifa Alini 660 jılda shet el Abdurrahmon ibn Muljam óltirgach, xavorijlar eki gruppaǵa bolınıp, biri Irakda qaldı, ekinshisi Araviya yarım aralına ketti. Umaviylar dáwirinde xavorijlarga qarsı keskin gúres alıp barıldı. Sebebi olar Umaviylar mámleketine úlken qáwip solardilar. Bul dáwirde Xavorijlar kúsheyip, Kirmon, Parsı, Yamoma, Hadramavt, Toif hám Emen sıyaqlı qala hám úlkelikti iyelediler.

Húkimet Umaviylardan Abbosiylar úrim-putaǵı (749 -1258) qolına ótkeninen keyin de bul taypa bir múddet óz kúshin joǵatmadi. Biraq Abbosiylar uzaq waqıt olarǵa qarsı úzliksiz alıp barǵan gúreslerinen sońǵına xavorijlar krizisqa júz tutdi.