Islom dinidagi ideologiyaliq siyasiy ağimlar. Missionerlik va prozelitizmninig salbiy oqibatlari. Joba : 1 Islam daǵı jónelisler. Siyasiy partiya, háreket, gruppa hám gruppalar

Azoriqa táliymatına tán bolǵan tárepler tómendeler:

• Xalifa Alini «kofir» dep esaplaganlar;

• gúnái úlkena etken musulmanlardı kápir dep járiyalaǵanlar ;

• azoriqalardan bolmaǵan musulmanlar, olardıń ǵarrıları, hayal hám balaları qanın tógiwdi (istiroda) hadal dep esaplaganlar;

• hayz kórgen áyellerge de namaz oqıw hám ruwza tutıwdı haqılı dep esaplaganlar;

• mayda o'g'rilik ushın da qo'lni pútkilley jelkeden kesip taslawdı buyırǵanler.

Sufriya. Sufriya da xavorijlarning bir toparı bolıp, Zıyat ibn al-Asfar degen kisi atınan sonday dep ataldılar.

Sufriylar táliymatı óziniń salıstırǵanda mo''tadilligi menen ajralıp turadı. Bul gruppanıń ajralıp shıǵıwına xavorijlar arasında kóterilgen isenim máselesindegi tartıslar sebep bolǵan. Olar azoriqadan ayrıqsha bolıp esaplanıw kóterilislerde qatnaspaǵan óz dindoshlarini kápirge shıǵarmaganlar. Raxiplerdiń ǵarrı, hayal hám balaların óltiriwden qaytarganlar. Sanalı túrde taqiyaga - óz imonini ámelde emes, tek awızsha túrde jasırıwǵa jol bergenler. Bul gruppa vIII asrgacha óz iskerligin dawam ettirganligi haqqında maǵlıwmatlar bar.

“Xaraja” fe'li “shıǵıw” mánisinde keledi. Shet eller ajralıp shıqqanlar, yaǵnıy islamshılar degen mánisti ańlatadı. Ol islam daǵı dáslepki diniy-siyasiy aǵıs esaplanıp, xalifa Ali ibn Abu Izleniwshi hám Muaviya tárepdarları menen xalifalikdan húkimranlıq ushın gúres ketip atırǵan bir dáwirde payda boldı. Olar xalifa diniy jámáát tárepinen saylanadı hám oǵan boysunadı ; hár qanday taqıwa musulman xalifa bolıp saylanıwı múmkin; eger xalifa jámáát máplerin qorǵaw etpese wazıypasınan bosatiladi hám hátte óltirinadi; e'yiqod ámeliy iskerlik menen bekkemleniwi kerek, dep esaplaydilar. Íqtıqatsız hám gúnakár kisilerdi jazalawda murjiylar (jaza múddetin keshiktirishni istovchilar) tárepdarlarına qarsı turǵanlar.

vIII ásirdiń 2-yarımına kelip, bul aǵıs óz basshıları atı menen atalıwshı bir neshe gruppalarǵa - Azraqiy, Ibodiy, Sufiriy sıyaqlılarǵa bolınıp ketti. Ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, ishten bóliniwi hám de Ummaviy hám de Abbosiy halifalar vII-IX ásirlerde Shet ellerge qarsı keskin gúres aparıwı nátiyjesinde olardıń úlken bólegi qirib taslandı, qalǵanları arqa Afrikada óz mámleketin payda etti. Házirden Shet ellerdiń Ibodiy sektasi Batıs mámleketlerinde (Jazair, Tunis) Túbi joq teńiz hám Tanzaniyada ushraydı.

1. Islam dininde óz ideya hám qarawların ilgeri súrgen tán alıw etilmegen islamdaǵı mektepler hám de arnawlı bir bir gruppanı mápin gózlegen onıń árman umtılısların ámelge asıriw maqsetinde dúzilgen diniy-siyasiy aǵıslar payda bolǵan. Bularǵa : Murjiylar, Mu'taziylilar, Jabariylar, Jahmiylar, Shekemiylar, Mushabbihalar yamasa ahli At-teńew, As-Sapalıa, Salafiya, vahobiylik, Ahmadiya háreketi “Hizbat-tahrir Al-Islamıy” diniy shólkemi, Tablihchilar jámááti, Akromiylar, Nurchilar jámááti, “Toba”, Islam oyanıw partiyası, “Islam lashkarlari”, “Ádalat” háreketleri kiredi.

Murjiylar bólek bir jónelis bolıp emes, bálki, islamdaǵı mektepler ishindegi aǵıs retinde quram tapqan. Olar tiykarında taǵı bir qansha kichi-kishi aǵıslarǵa, yaǵnıy gruppalar payda boldı. Murjiylar bul dúnyadaǵı insan apatı talqılawdı “keyin basıp jıljıtıp”, insannıń hatti-háreketi, imonini jalǵız Allanıń ózigine hám tek onıń ózi insan ústinen húkim ete aladı, dep esaplaydilar. Bul ideyanı xalifa Ali bin Abu Izleniwshiniń aqlıǵı - Hasan bin Muhammad vII ásirdiń 90 -jıllarında Kufalik Ali tartafdorlariga jazǵan xatlarında ańlatıladı. Tap sol sıyaqlı xatlar xalifalikning basqa qalalarına da jiberiledi. Olardıń táliymatında hár qanday momin haqqında qale tirilik bolsın, qale ólgen bolsın onı húkim qılıw, talqılaw qaralanadı. vIII ásirdiń 1-yarımında bul táliymatqa tiykar salınǵan edi.

Mu'taziylilar. Birinshi iri jónelis wákilleri esaplanıp, Damashq hám Bog'dod xalifaligi turmısında vII-IX ásirlerde zárúrli orın tutqan. Olardıń isenimleri qatań Allanıń birden-birligine sıyınıw, quday óz wádesine turıwı kerek, aralıq jaǵday, jaqsılıqqa dav'at hám jamanlıqtan qaytarıw.

Jabariylar. Arabsha “jabr”dan alınǵan bolıp, bul aǵıs vII ásir aqırı, vIII ásir baslarında Islam teologiyaında payda bolǵan dáslepki jónelislerden esaplanadı. Jabariylar insan táǵdirin quday absolyut aldınan belgilep qóyadı, hesh qanday shıdamlılıq hám iskerlik erkinshegi joq. Bular tek alladagina ámeldegi, insan bolsa anashu iskerlikti ózlestirip alıw múmkinshiliginegine iye, degen táliymattı ilgeri suradi.

Shekemiylar. Bul aǵıs tárepdarları “taldir” sóziniń insan óz hatti-háreketi, táǵdiriniń húkimdarı dep aytıwadı. Bul - dáslepki teologiya aǵıslarınan biri “olar insan óz hatti-háreketiniń jaratıwshısi” dep túsintiredi.

Mushabbihalar. Arabsha “uqsatıwshılar, uqsatıw tarfdorlari” degeni, yaǵnıy antropomorfistlar. Bul jónelis wákilleri Allanı insan túsi formasında oyda sawlelendiriw etediler. Dáslepki islam dáwirinde “sırtqılar” dep júrgizilgen.

As-sapalıa. “sapa” arabsha belgi, ózgeshelik, tábiyaat degeni. Bul aǵıs Alla qásiyetlerin ańlatıwdıń biri bolıp, Mutaziylilar tárepinen qollanǵan. Alla daǵı insanlar nazdida unamlı esaplanǵan sapalardı tán oli8 sh ideyası tárepdarları.

Salafiya. Bul XX ásir basında Jamolliddin Afg'oniy hám Muhammad Abdu tiykar slogan islohiy háreket. Tiykarǵı maqseti musulmanlardı asrlab dawam etken eliklew hám turaqlılıqtan holi etiw, turmıstı ruwxıy, materiallıq hám siyasiy tárepten reformalaw. Bulardan tısqarı vahobiylik, Ahmadiy háreketi, “Hizbat- tahrir Al-islamıy” diniy shólkemi, “Tablerchilar” jámááti, Ullıiylar nurchilar jámááti, Islam oyanıw partiyası “Islam lashkarlari”, “Ádalat” jámáátlerin aytıw múmkin.