Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti foydali qazilma konlarini qidirish

15.1-rasm. Yotish burchagi va relyef yuzasining qiyalik burchagi turlicha 
bo‘lganda ko‘rinarli qalinlik bo‘yicha qatlamlarning haqiqiy qalinligini aniqlash 
1. Relyef yuzasi gorizontal va qatlam qiya yotganda: bu variantda o„tkir 
burchak (

) qatlamning yotish burchagidir. 
Bunda h/l = Sin

yoki h = l Sin

(1). 
2. Relyef yuzasi qiya va qatlam gorizontal yotganda: bu variantda o„tkir 
burchak (

) relyef yuzasining qiyalik burchagidir.
Bunda h/l = Sin

yoki h = l Sin

(2). 
3. Relyef yuzasi qiyaligi va qatlamning yotishi qarama-qarshi tomonga 
yo„nalganda: bu variantda o„tkir burchak relyef yuzasining qiyalik (

) va 
qatlamning yotishi (

) burchaklari yig„indisidan iboratdir. 
Bunda h/l = Sin (

Q

) yoki h = l (

Q

) (3). 
4. Relyef yuzasining qiyaligi va qatlamning yotishi bir tomonga yo„nalgan 
bo„lib, qatlamning yotish burchagi relyef qiyaligidan katta bo„lganda: bu variantda 

---

- 
32
- 
o„tkir burchak relyef yuzasi qiyalik burchagidan qatlamning yotish burchagi 
ayirmasiga teng. 
Bunda h/l = Sin (

Q

) yoki h = l.( 

Q

) (4). 
5. Relyef yuzasining qiyaligi qatlamning yotish burchagidan katta bo„lganda: 
bu variantda o„tkir burchak relyef yuzasi qiyalik burchagidan qatlamning yotish 
burchagi ayirmasiga teng. 
Bunda h/l = Sin (

-

) yoki h = l.( 

-

) (5). 
6. Qiya yotgan qatlam tik qazilgan burg„i qudug„i orqali ochilganda: bu 
variantda o„tkir burchak (

,) qatlamning yotish burchagi (

) ga teng. 
Bunda h/ l = Cos

yoki h = l. Cos

(6). 
Yuqorida ko„rib chiqilgan formulalarning barchasi qatlamning ko„rinarli 
qalinligi uning yo„nalish chizig„iga ko„ndalang tartibda o„lchangandagina to„g„ri 
bo„ladi. Dala sharoitida ko„pincha buning imkoniyati bo„lavermaydi. Aksariyat 
hollarda qatlamlarning ko„rinarli qalinligi yurish uchun qulay yo„nalishda 
o„lchanadi. Bu yo„nalish esa qatlamlarning yotish chizig„iga to„g„ri kelmasligi 
mumkin. Shuning uchun ham qatlamlarning haqiqiy qalinligini hisoblashda P.M. 
Leontovskiy formulasidan foydalanish kerak bo„ladi. Bu formula uch ko„rinishda 
bo„lib, ulardan biri qatlamlarning yotishi va relyef qiyaligi qarama-qarshi, 
ikkinchisi qatlamlarning yotishi va relyef qiyaligi bir tomonga yo„nalgan, lekin 
relyef qiyaligi qatlamning yotish burchagidan kichik va uchinchisi qatlamning 
yotishi bilan relyef qiyaligi bir tomonga yo„nalgan, ammo relyef qiyaligi 
qatlamning yotish burchagidan katta bo„lgan hollardir. 
Formulaning birinchi ko„rinishini keltirib chiqaraylik (15.2-rasm). 
Chizmada qatlamning yotish burchagi ВЕС = АВD; ВАD, ВСЕ, КЕС va КСD 
esa to„g„ri burchakli uchburchakdir. 
Chizmada ko„rinib turibdiki, qatlamning haqiqiy qalinligi M = АВ = DБ. Cos

chunki АB/D = Cos

. Bu yerda DB = СВ = DС/СВ = СЕ.tg

, chunki СВ/СЕ = 
tg

Bunda СЕ = СК.Sinγ, chunki СЕ = СК.Sinγ.