Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti iqtisodiyot nazariyasi

 
6 - rasm. Talab va taklifning o‘zgarishi natijasida muvozanat 
o‘zgarishi 
Murakkab holatlar, ya’ni bir vaqtda talab va taklif qarama-qarshi yoki 
bir yo‘nalishda o‘zgarishining ham ehtimoli bor. Bunday holatlarda 
muvozanatli narx va muvozanatli ishlab chiqarish hajmining o‘rnatilishi 
yuqoridagi to‘rtta variantlarning kombinatsiyalaridan kelib chiqishi 
mumkin, alohidagi vaziyatda talab va taklif bir-birining ta’sirini 
neytrallashtirib, muvozanatli narxga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaslik 
mumkin. 
Talab va taklif nazariyasining muhim amaliy ahamiyati shundan 
iboratki, ushbu nazariya bozor barcha turlarida joriy etiladi – mahsulot, 
resurslar, xalqaro valyuta bozorlarida. 
4. Talab va taklif elastikligi 
Xaridorning tovar narxlarining o‘zgarishiga sezgirlik darajasini 
aniqlashda talab elastikligi tushunchasidan foydalaniladi.
Talab qonuni bo‘yicha mahsulot narxining kamayishi talab 
miqdorining oshishiga olib keladi. Narx bo‘yicha talab elastikligi 
mahsulot narxining o‘zgarishiga talab miqdorining reaksiyasini aniqlaydi. 
Agar narx o‘zgarishiga nisbatan talab miqdori sezilarli darajada o‘zgarsa, 
talab elastik deb hisoblanadi. Agar narx o‘zgarishiga nisbatan talab 
miqdori sezilarsiz darajada o‘zgarsa, talab noelastik deb hisoblanadi.
Talab hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o‘zgarmay qolgan 
sharoitda narxning 1% ga o‘zgarishi talabning necha foizga 

---

15 
o‘zgarishini ifodalovchi ko‘rsatkich talabning narx bo‘yicha 
elastiklik ko‘rsatkichi deyiladi. 
Talabning narx bo‘yicha elastikligi (E
r
) darajasi quyidagi formula 
bo‘yicha hisoblanadi: 
, 
Bu yerda:

Q – talab miqdorining o‘zgarishi foizda; 

R – narxlarning o‘zgarishi foizda. 
Agar E
r 
1 dan oshiq bo‘lsa, talab elastik deb hisoblanadi, agar E
r
1 
dan kam bo‘lsa, talab noelastik deb hisoblanadi. Agar E
r 
= 1 teng bo‘lsa, 
talab bir birlik elastik deb hisoblanadi, ya’ni tovar miqdorining foizdagi 
o‘zgarishi uning foizdagi narx o‘zgarishiga tengdir. Matematik nuqtayi 
nazardan elastik ko‘rsatkichi talab egri chizig‘ining qiyaligini ifodalaydi. 
Egri chiziq qanchalik qiyaroq bo‘lsa, talab elastikligi shunchalik yuqori 
bo‘ladi, egri chiziq qanchalik tikroq bo‘lsa, talab elastikligi shunchalik 
past bo‘ladi. Gorizontal ko‘rinishdagi egri chiziq absolyut elastik talabni 
ifodalaydi, ya’ni narxning sezilmas o‘zgarishi ham talab miqdorining 
katta o‘zgarishiga olib keladi. Vertikal ko‘rinishdagi egri chiziq absolyut 
noelastik talabni ifodalaydi, ya’ni har qanday mumkin bo‘lgan narx 
darajasida ham tovar miqdori o‘zgarmaydi (7 - rasm). 
Talab elastikligini belgilab beruvchi bir qator omillar mavjud. 
Ularning asosiylari quyidagilar: