Исломшунослик факултети таълим йўналиши: 5130300 (ислом тарихи ва манбашунослиги) манбашунослик фанидан

O’РТА ОСИЁГА АРАБ ТИЛИ КИРИБ КЕЛИШИ

ВА ТАРҚАЛИШИ
Туркий тилларга, жумладан, ўзбек тилига, кўпроқ унинг луғат таркиби бойишига араб тили ҳам сезиларли таъсир кўрсатди. Маҳаллий халқларнинг тилларига араб тилининг таъмири бевосита ЙИИИ аср бошларида арабларнинг Ўрта Осиёни босиб олиш, араб халифалиги ҳукмронлигининг бошланиши ва бу ердаги халқларнинг мусулмонликни, ислом динини қабул қилиши билан боғланган. Араб халифалигининг Ўрта Осиёни истило қилиши бу ердаги маҳаллий халқларнинг иқтисодий ва маданий тараққиётига катта путур етказди, улар кўп 10 асрлик маданий бойликлари емириб ташланди, ёзувлари йўқ қилиб юборилди. Ўрта Осиё халқлари Ислом дини билан бирга араб ёзувини ҳам қабул қилдилар. Араб тили эса мамлакатнинг ижтимоий-маданий ҳаётида асосий ўринни эгаллай бошлади. Араб тили фақат Ислом динини тарғиб қилиш, ислом фалсафаси ва ақидаларига доир ғоялар, фикр ва тушунчаларни ифодалаш ва диний ибодат мажбуриятларини бажариш соҳасидагина эмас, балки давлат идора ишларида, мамлакатнинг илмий-маданий ҳаётида ҳам ҳукмрон тил сифатида қўлланар эди. Араб тилининг фан ва адабиётида кенг ишлатилишга унинг ислом дини билан бирга ва унинг тили сифатида жуда катта худудда тарқалиши ва умумий тилга айланиши ҳам сабаб бўлди. Бу тарихий ходисалар маҳаллий халқларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаёти ва маданиятига катта таъсир кўрсатди. Бу даврларда диний ақидаларни тарғиб қилувчи, шунингдек турли фанларга оид илмий асарлар аасосан араб тилида ёзилар эди. Жумладан, Ўрта Осиё халқлари орасидан етишиб чиққан йирик олимлар – Ал-Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Абу Али Ибн Сино, Абу Райхон Беруний,Махмуд Қошғарий кабилар ўз асарларини она тилида эмас, балки араб тилида ёзишга мажбур бўлдилар. Юқорида кўрсатилган тарихий жараён натижасида маҳаллий халқларнинг тилларига араб тилидан кўплаб сўз ва иборалар қабул қилинди. Араб тилидан кириб келган янги ўзлаштирмадан дастлабки пайтларда кўпроқ ислом билан, диний-ахлоқий ақидалар билан боғлиқ тушунчаларни ифодаловчи сўзлардан иборат бўлган: ҳикмат, уммат, рўзимашҳар, ҳадис, оят, қуръон ҳақ, иймон, пайғамбар, ломакон, арвоҳ, башорат, тақдир, қудрат, авлиё, холиқ, хидрат, ибодат, мўъмин, мусулмон арафот каби. Бу каби сўзлар бир томондан, Қуръон ва ҳадислар сингари бевосита ислом динига доир китобларнинг таржималари, тавсифлар орқали маҳаллий тилларга, жумладан ўзбек тилига қабул қилинди. Иккинчи томондан эса, диний мавзуларга бағишланган асарларнинг (Яссавий «Ҳикмат”лари, «Қиссаи Rabg'uziy» каби) яратилиши ҳам ўзбек тилидан араб тилига хос чуз ва ибораларнинг кўпайишига олиб келди. Кейинроқ эса адабиёт, фан ва маданиятнинг ривожланиши билан боғлиқ равишда адабиёт, амалиёт, маслаҳат, жавоб, ижодий, маданият, имло, абжад, идора, алифбо, бино, бўз, вазифа, китоб, мактаб, илова, луғат, иймон, мустақил, масофа, нафақа, рақам, вақт, низом, дуне, вазн, ижобий, луқма, зухра, ирода, камолот кабилар. Шуни эслатиш керакки, араб тилининг Ўрта Осиё халқлари тилларига, шу жумладан, ўзбек тилига бўлган таъсири асосан луғат таркиби билан чегараланади. Ўзбек тили лексикасига араб араб тилидан кириб келган сўзларнинг кўпчилигини предмет маъносини, айниқса мавҳум предметини ва белги маъносини билдирувчи иборалар ташкил қилади. Ўзбек тилининг фонетик тузилиши ва грамматик қурилишига эса араб тили сезиларли таъсир кўрсата олмади. ВИИ аср бошларида Арабистон ярим оролида имон, тинчлик, аҳиллик ва хайрихоҳлик г´ояларига таянган ислом дини пайдо бо`либ, қисқа муддатда кенг ёйилди. Бу диннинг ёювчиси муқаддас Маккадаги қурайш қабиласидан бо`лган Муҳаммад ибн Абдуллоҳ (570—632) эди. Унинг пайг´амбар сифатидаги фаолияти 610- йилдан бошланди. У бир вақтлар Ҳазрати Одам сиг´инган, Иброҳим алайҳиссалом иймон келтирган ислом динини янгилади. Унга янги руҳ,янги мазмун берди. Айниқса, 622- йилда Муҳаммад алайҳиссалом о`з тарафдорлари билан Маккадан Мадинага ҳижрат этгандан кейин адолатли бу г´оялар катта куч-қудрат касб этди. Ҳижрат мусулмонларнинг ҳижрий йилини бошлаб берди. 630- йилда Макка мусулмонларнинг устунлигини тан олди.
Муҳаммад алайҳиссалом расулуллоҳ — Аллоҳнинг элчиси сифатида эътироф этилди. Пайг´амбаримиз вафот этганларидан со`нг ҳақ динни қабул қилганлар ягона халифаликка бирлашдилар. Уни бошқарувчи киши эса „халифату расулуллоҳ" (Аллоҳ элчисининг о`ринбосари) деб атала бошланди. Халифалик ҳудудлари қисқа вақт ичида Испаниядан буюк Хитой деворигача ёйилди. Муҳаммад алайҳиссаломдан со`нг халифаликни Абу Бакр (632-634), Умар (634-644), Усмон (644-656), Али (656-661) бошқардилар. Милоднинг ВИИ асри охири ВИИИ асри бошларида қадим Туркистонга ислом дини кириб кела бошлади. Араблар О`рта Осиёга сиёсий ва ҳарбий ё`л билан кириб келдилар. Бунга қарши о`з вақтида Гурек, Диваштич, Шарик, Муқанна қо`зг´олонлари бо`либ о`тди. Араблар Туркистонда шу вақтгача мавжуд бо`лган маданият ва илм-фан илдизларни қо`пориб ташладилар. Бироқ, шу билан бирга, инсонни комилликка етакловчи Ислом динини олиб кирдилар. Туркий халқларнинг ко`пчилиги мусулмончиликни қабул қилдилар. Бу ҳодиса аждодларимизнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётидагина эмас, маданий ва маънавий ҳаётида ҳам муҳим аҳамият касб этди. 8-12 асрлар даври. тарихида араб тили  бирлашиши, стандартлашуви, адабий ва ёзма жанрлар ва услубларнинг ривожланиши, классик шеърият, бадиий ва илмий насрнинг ривожланиши билан ажралиб туради. Яқин ва Ўрта Шарқда араб тили адабиёт ва фаннинг халқаро тилига айланиб бормоқда. Уларда Ўрта асрларнинг энг йирик олимлари ўзларининг асарларини яратмоқдалар: ал-Форобий (870-950) Тупкистондан, Авицена (Ибн Сино, 980-1037) дастлаб Бухородан, ал-Беруний (973-c. 1050) Хоразмдан, Аверроесдан (Ибн Рушд, 1126-1198), Андалусияда туғилган.
Ривожланиш ва модернизациянинг кейинги даври араб тили бўлди 18-19 асрлар чегарасиАраб Шарқининг Ғарб билан иқтисодий алоқалари кучайган пайтда. Босмахонанинг ривожланиши, матбуотнинг пайдо бўлиши ва шунга мос равишда журналистиканинг янги жанрлари, янги бадиий адабиёт, драматургия ва шеърият пайдо бўлиши тараққиётнинг муҳим омилига айланмоқда. араб тили ва уни ижтимоий, маданий ва илмий ҳаётнинг янги талабларига мослаштириш. 20-асрда янги оммавий ахборот воситалари ва коммуникацияларнинг ривожланиши кейинги модернизация қилишга ёрдам беради араб тили.
Замонавий давр Ғарбий Эвропа техник терминологиясининг араб луғатига фаол кириб бориши билан тавсифланади. Кўплаб мамлакатларда араб тили академияларининг пуристик фаолиятига қарамай, замонавий араб янги халқаро илмий-техник атамалар кириб борди, матбуот ва оммавий ахборот воситаларига хос бўлган стандарт иборалар ва бурилиш излари излари пайдо бўлди.
Замонавий сўзлашувчи арабча Лингвистик нуқтаи назардан аслида алоҳида тиллар бўлган 5 та диалект гуруҳига бўлинади:
Мағриб тиллари гуруҳи (булар Мисрнинг ғарбий қисмида: ғарбдан шарққа: Мавритания, Ғарбий Саҳара, Марокаш, Жазоир, Тунис, Ливия. Ал-Мағриб араб тилидан таржима қилинганида “қуёш ботадиган мамлакат” ёки “Ғарб” деган маъноларни англатади).
Миср-Судан лаҳжалари гуруҳи;
Сйро-Месопотамия лаҳжалари гуруҳи;
Араб лаҳжалари гуруҳи;
Ўрта Осиё лаҳжалари гуруҳи;
Биринчиси ғарбий гуруҳга, қолганлари араб тиллари / лаҳжаларининг шарқий гуруҳига тегишли.
Аммо "тушунчалари" оғзаки арабча"(ПАРАДИСЕ) мавжуд эмас, лекин" Араб адабий тили "тушунчасидан фойдаланинг ( АЛА) АЛА алоқа ва ёзиш тилидир, радио ва телевидение орқали эшиттиришлар олиб борилади, газеталар нашр этилади, китоблар чоп этилади (Тунис, Марокаш ва Жазоирда, франтсуз тилида, шунингдек), бу зиёлиларнинг тили. Усиз маданиятли араб жамиятини тасаввур қилиб бўлмайди. Кўпинча турли мамлакатлардан келган араблар бир-бирлари билан суҳбатда тушунмовчиликка йўл қўймаслик учун АЛА-га боришади. АЛА грамматикаси формулаларга асосланган. Баъзи бир саъй-ҳаракатлар билан араб ёзувини ўрганиш мумкин, ва АЛА грамматикаси кўпгина Ғарб тилларига қараганда содда ва мантиқийдир, айниқса Фин-Фин тиллари оиласи: Фин, Венгер). Ўқиш асосий афзаллик эканлигини билишингиз керак АЛА Бу ҳар қандай араб давлатида тушунарли эканлигидадир. Қайси араб давлатида бўлмаслигингизни ҳар доим тушунтириб бера оласиз. АЛА ёки араб тилининг ҳар қандай диалектига эга бўлган киши она тилида сўзлашувчиларга катта ҳурмат билан қарайди. АЛА идеал шаклда деярли уйда ёки оилада, дўстлар ўртасида ёки норасмий вазиятларда нутқда ишлатилмайди; бу майдон деярли фақат маҳаллий лаҳжага тегишли. АЛА асосан ёзма тил бўлиб қолади, оғзаки нутқда унинг вариантини кўриб чиқиш мумкин Суҳбатдош стандарт араб (ПАРАДИСЕ) (арабча исмлардан бири عاмйة الлмثқфйн ʻаммият ал- "маккаққафин апт." Маълумотли лаҳжалар "). Атаманинг ўзи арабшуносликда ҳали аниқланмаган. Бу хилма-хиллик баъзи маҳаллий лаҳжаларнинг элементлари бўлган АЛАнинг грамматик жиҳатдан соддалаштирилган версиясидир. Форс кўрфази ва Лавантан мамлакатларида кенг тарқалган (Левант тиллари лақаблари АЛАга жуда яқин), лекин баъзида маълумотли мисрликлар ва Магреб аҳолисининг нутқи ҳам шундай дейилади. Томошабинлар эътиборига олган ҳолда баъзи бир махсус радио дастурлари, телевидение, кинематография ПАРАДИСЕ-га айланади.
Маданий ва тарихий таъсир араб тили Осиё ва Африканинг кўплаб тилларида учрайди. Ислом динининг ёйилиши ва АЛАнинг юқори маданий ҳолати бунга ёрдам берди.
ВИИ аср ўрталарига келиб халифалик эътибори Ўрта Осиё ерларини босиб олишга қаратилади. 651— йилда араблар жангсиз Марв шаҳрини эгаллайдилар, сўнгра Амударёгача бўлган ҳудудлар истило қилинади. Араблар бу ҳудудларни Хуросон деб атайдилар. Бу вилоят Араб халифаси томонидан тайинланадиган ноиб орқали бошқарилади. Ноиб қароргоҳи Марвда жойлашган эди. Араблар Амударёдан шимолдаги бой вилоятларни истило этишга тайёргарлик кўрадилар. Бу ерларни араблар Мовароуннаҳр, яъни дарёнинг нариги томони деб атаганлар. Ватанимиз сарҳадларида араблар истилоси жараёни икки босқичда амалга оширилганлигини таъкидлаб ўтмоқ жоиздир. Унинг биринчи босқичи -ВИИ асрнинг иккинчи ярмига тўғри келади. Бу даврда айрим араб лашкарбошилари қўшини Амударё атрофидаги ҳудудларга бир неча бор ҳужумлар уюштириб, бу ерларнинг бойликларини талаб, маълум ўлжаларни қўлга киритиб, ортга қайтганлигини кузатиш мумкин. Бундан кўзда тутилган асосий мақсад - бу ҳудудларни яқин келажакда босиб олишга тайёргарлик кўриш эди. Масалан, араб лашкарбошилари Зиёд ибн Абу Сўфиённинг 654—йилда Маймурғга, 667— йилда Чағониёнга, 673—йилда унинг ўғли Убайдулла ибн Зиёднинг Амудан ўтиб Пойканд, Ромитон ерларини эгаллаши, сўнгра Бухоро ҳукмдорини енгиб, ўз фойдасига сулҳ тузиб, катта хазина, бойликларни қўлга киритиши ва ниҳоят, 675-676— йилларда Саид ибн Усмоннинг янгидан Бухоро ва Самарқанд томон қўшин тортиб келиши ва маҳаллий ҳукмдорларни енгиб, катта бойлик ва кўп сонли асирлар билан Арабистонга қайтиб кетиши - булар Ўрта Осиё ҳудудларини эгаллаш борасидаги дастлабки уринишлар эди. Ўлкамизни босиб олишнинг иккинчи, ҳал қилувчи босқичи ВИИИ асрнинг биринчи чорагига тўғри келади. Хусусан, 704—йилда Қутайба ибн Муслимнинг Хуросон ноиби этиб тайинланиши билан унинг зиммасига бутун Ўрта Осиё ҳудудларини узил-к`эсиЖ босиб олиш вазифаси юкланади. Қутайба 707—йилда Амударёдан ўтиб Пойкандни эгаллаш сари ҳаракатланади. Араблар маҳаллий халқ қаршилигини енгиб шаҳарни қўига киритадилар, унинг бойликларини талайдилар. Кеш, Насаф ҳам оғир жанглар билан фатҳ этилади. 710—йилда Қутайба маҳаллий ҳукмдор-ларнинг ўзаро келишуви ва иттифоқига изн бермай, Сўғднинг бош шаҳри - Самарқандни босиб олишга тайёргарлик кўради. Шу орада Хоразм шоҳи Чағон ўз укаси Нурзод бошчилигида кўтарилган халқ қўзғолонидан қўрқиб, 711—йилда ёрдам сўраб Қутайбага мурожаат қилади. Қутайба қулай вазиятдан фойдаланиб Хоразмга юриш бошлайди. Нурзод тормор қилинади ва ўИдирилади. Бироқ Хоразмшоҳ бундан ҳеч нарса ютмайди. Аксинча, у ўз мустақиллигини йўқотиб, халифаликка тобе бўИиб, унинг бождорига айланади. Чағоннинг қўшини Қутайбанинг ҳарбий юришларида иштирок этишга мажбур этилади.
712—йилда Қутайба Самарқандга ҳужум қилади. Бу пайтда Самарқанд ҳукмдори Ғурак эди. Ғурак араб қўшинларига қарши жанг қилади, аммо кучлар тенг бўлмаганлиги сабабли енгилади. Қутайба билан Г*урак (709-738) ўртасида тузилган Шартномага биноан у арабларга бир йўла 2 минг, йилига эса 200 минг дирхам ҳисобига бож тўлаш, 30 минг бақувват йигитларни қул ўрнида бериши кўзда тутилган эди. Бунинг устига Самарқанднинг энг гавжум мавзеси - Афросиёб келгинди араб аҳолиси учун тураржой сифатида берилади. Унинг туб аҳолиси эса ўз жойидан маҳрум этилади. Араб қўшини 713—йилда Сирдарё орқали юриш бошлаб Ўрта Осиёнинг шарқий ҳудудларини эгаллашга киришади. Қутайба шу юриши давомида Чоч вилояти, Фарғона водийсини эгаллайди, кўп ўтмай ўлканинг бошқа ҳудудлари ҳам бирин-кетин ишғол қилинади. Шу тариқа, қирғинбарот жанглар оқибатида араблар Мовароуннаҳр деб ном берган Ватанимиз ҳудудлари босиб олинди. Босиб олинган ҳамма вилоятларга араблардан амирлар тайинланди.
Машриқ деб номланган Шарқий Ўрта Осиё минтақаси Ироқ Республикаси, Иордания Қироллиги, Сурия, Ливия каби ва фақат Фаластин мухторияти мақомига эга бўлган Араб Шарқий давлатларини ўз ичига олади. Машрик - Исроил давлати ХХ асрнинг қирқинчи йиллари охирида ташкил топгандан бери араб дунёсидаги энг нотинч, деярли доимий урушаётган ҳудуд бўлиб қолди. Йигирма нчи аср давомида бу эрда араб-Исроил урушлари ва низолар доимий равишда бўлиб турди. Шарқий Ўрта эр денгизининг Ироқ, Иордания ва Фаластин каби давлатлари тўғрисида кўпроқ тўхталиб ўтамиз.