Issn 2181-0737 Doi Journal 10. 26739/2181-0737

Саидова Холида Хайруллаевна 
Магистрант Государственного института искусств и культуры Узбекистана 
ТРАДИЦИИ МАСТЕР-УЧЕНИК В СЦЕНИЧЕСКОЙ РЕЧИ 
 
АННОТАЦИЯ 
В данной статье рассматриваются преимущества обучения речевым приемам и 
способам преодоления речевых дефектов в приобретении навыков сценической речи юных 
студентов-актеров по традиции «мастер-ученик». 
Ключевые слова: сценическая речь, мастер, дикция, традиция, голос, произношение, 
звук, слово, упражнение. 
Saidova Xolida 
Master student of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
 
TRADITIONS MASTER-APPRENTICE IN STAGE SPEECH 
This article discusses the advantages of learning speech techniques and ways to overcome 
speech defects in the acquisition of stage speaking skills of young student actors through the tradition 
of “master-apprentice”. 
Key words: stage speech, master, diction, tradition, voice, pronunciation, sound, word, 
exercise. 
 
Ota-onadan keyingi ulug‘ zot bu ustozdir. Ota-ona senga hayot beradi, ustoz esa hayotni 
о‘rgatadi.
О‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institutining “Sahna nutqi” kafedrasida kо‘plab о‘z 
ishining ustalari fidoiy, mohir ustozlar “ustoz-shogird” an’analarini davom ettirib, sahna nutqi 

---

№1 | 2023
31 
fanidan san’atda sо‘z mohiyati va ta’sirchanlik uslublarini, “nutqiy xarakterlarni aniq belgilash, 
nutqning ravonligi kabi muhim jarayonlar haqida [4, 5] mukammal saboq berib kelishmoqda.
Bu kafedrada ustozlar, katta olim, olimalar, Mannon Uyg‘ur, Nazira Aliyeva, Lola Xо‘jayeva, 
Abdurahim Sayfiddinov, Sotimxon Inomxо‘jayev, Inoyatillo Pо‘latov (mahrumlar) hamda Roziya 
Usmonova, Sodiqjon Nosirovlar, ustoz-shogird bо‘lib, о‘zbek milliy sahna nutqi maktabini 
shakllantirishgan. Bu ustozlar kо‘p yillar davomida “Sahna nutqi" kafedrasida xizmat qilib, sahna 
nutqi amaliyoti va nazariyoti uchun о‘ta zarur bо‘lgan uslubiy, о‘quv qо‘llanmalar, xrestomatiyalar 
va darsliklar yaratganlar.
Ularning institut oldidagi xizmatlari katta deyishga haqlimiz. Bu ustozlarning davomchisi 
sifatida bugun “Sahna nutqi” kafedrasining barcha ustozlari sahna nutqi, aktyorlik mahorati fanlarini 
talabalarga о‘rgatibgina qolmay, I.Pо‘latov, K.Umrzoqov, M.Isroilov, S.Nosirov, G.Xoliqulovalar 
tomonidan tadqiqod ishlari ham olib borilgan. Ustozlar dars bilan birga insoniy odob-ahloq, turli 
hayotiy vaziyatlarda о‘zini tuta bilish kabi fazilatlarni talabalarga singdirib kelmoqdalar. 
Shu narsani aniq aytish mumkinki, “Sahna nutqi” kafedrasidagi ustoz-shogird an’analari, 
ustozlarning talaba-shogirdlarga berayotgan bilimlari teatr va kino, televidiniye, radio va dublyaj 
ijodiy jarayonlarida Vatanimiz san’atining rivojiga munosib hissa qо‘shib kelmoqda.
Ustoz-shogird an’analari yuzasidan yurtboshimizning ham fikrlari ijobiy, xususan 2017-
yilning 3-avgust sanasida О‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan bо‘lgan uchrashuvda 
yurtboshimiz shunday fikrlarni bildirgan edilar: “Komiljon Otaniyozovning nafaqat О‘zbekistonda, 
balki butun О‘rta Osiyo bо‘yicha qancha-qancha shogirdlari bor ekan. Shu gaplarni eshitganda, 
shaxsan men, buyuk hofizimizning qо‘shig‘idan ham shogirdi kо‘p ekan, deb о‘ylab qoldim” [1].
О‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti “Sahna nutqi” kafedrasida ham ustoz-shogird 
an’anasini hali hanuz davom ettirib kelayotgan Ramz Qodirovning “Kо‘ngildan о‘tkazganlarim” 
hamda O.Shobilolovaning “Teshavoy Bayandiyev”, Jо‘ra Maxmudovning “Ergash Masofayev”, 
X.Djuldikarayevaning “Lola Xо‘jayeva”, Toshpо‘lat Tursunovning “Turg‘un Azizov” kabi kitoblari 
orqali bilib olish mumkin. Bugun yosh ijodkorlar mana shu adabiyotlar foydalanib ma’naviy 
dunyolarini kengaytirmoqdalar. 
Qayerdaki ustoz-shogird an’anasi davom etar ekan, о‘sha sohada yuksalish, intilish, ravnaq 
kо‘zga kо‘rinadi. Nazarimda bugungi kunda televideniye va radio sohasida mana shu an’anaga biroz 
putur yetgandek. Abdulla Avloniy aytganidek: “Tilni yо‘qotmak, millatni yо‘qotmakdur”. 
Sahnalarda sо‘zimizga gard yuqtirmaylik, toki zukko tomoshabin yoki tinglovchi bir aktyor 
tomonidan notо‘g‘ri talaffuz qilingan sо‘zni shundayligicha eslab qolmasin. 
Ijrochilik mahoratini qunt qilib о‘rganishda avvalo ijrochi talabaning ruhiy holati, emotsional 
birligi, fikrlash va tasavvur olamining rang-barangligi, bilimlar salohiyatining yuqori samaradorlikda 
belgilanishi, qolaversa, tushunish, tushuntira olish, kо‘rish, his qilish, obrazlarni tahlil qila olish, 
shuningdek, о‘zgalarning ruhiy va jismoniy hayot va xayol tarzini namoyon eta olishdek fazilatlarni 
о‘zida jamlagan bо‘lishi kerak. Ijrochi bir asar voqeasini о‘rgana turib, uni har tomonlama tahlil qilib 
chiqadi. 
Sahna nutqida asosan ishlash jarayonida nutqiy xarakterlarni aniqlash, xarakter va nutqiy 
xarakter ustida ishlash [4, 5] talab etiladi.
Ustozlarining kо‘rsatmalari va yо‘llanmalari bilan о‘zining vujudida о‘zgalarning obrazini 
gavdalantirishga urinib kо‘radi. Shu urunish jarayonida ustoz va shogird о‘rtasida psixologik, ruhiy, 
ma’naviy, falsafiy fikrlar tо‘qnashuvi sodir bо‘ladi. Ijrochi talabaning fikrlash va fikrini о‘zining 
vujudi bilan ifodalay olish, obrazning ichki va tashqi ruhiy olamini tо‘la-tо‘kis о‘zlashtirishida 
noananaviy muloqot texnikasi ishlab chiqilganki, bu hech qaysi ta’lim texnologiyalariga mos va xos 
bо‘lmagan о‘ta nozik ammo muhim muloqot jarayondir.
Ustoz va talabaning berilgan obrazni о‘rganib chiqishdagi maydalanib qidirilgan asoslar, 
tahlillar ijrochining obraz yaratishdagi tо‘laqonli fikrini shakllantiradi va kutilgan natijaga erishiladi. 
Voqealar qatori tahlil qilinib, oliy g‘oya izchilligida qayta yig‘iladi [4, 5]. 
Xuddi shunday jarayonlar faqat ustoz va shogird о‘rtasidagi sirli tushunish va imosi orqaligina 
yuzaga keladi. San’at ta’limining har bir jabhasida bu kabi uslublar shakllari mavjud, lekin 

---

№1 | 2023
32 
yozilmagan va о‘rganilmagan qoidalar san’at ta’limining har birida о‘zining sirligini saqlagan holda 
milliy an’analar bilan qadrlanib kelinadi. 
San’at oliygohida bilimli, madaniyatli, ma’naviy barkamol, iste’dodli, davr talabiga javob 
bera oladigan yetuk kadrlarni kо‘plab tayyorlash bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. 
Serqirra va mahoratli aktyorlarni tayyorlash jarayoni aktyorlik mahorati, sahna nutqi ustozlarining 
zimmasiga yuksak, shu bilan birga о‘ta mashaqqatli mas’uliyat yuklaydi.
Aktyorlik mahoratini oshirishda sahna nutqi professor-о‘qituvchilarining har biri bir maktab, 
ularning har birining о‘z ijod yо‘li, tarbiya usuli, yoshlar bilan ishlash, ularga san’at sirlarini о‘rgatish 
uslubi, professional mahorati о‘zgacha. Shunday fidoiy, bu sohada о‘z uslubi, о‘z maktabiga ega 
bо‘lgan ustoz – pedagoglarning boy ijodiy tajribalari, sahnalashtirilgan diplom spektakllari, “ustoz-
shogird” an’analariga sodiq ravishda ne-ne mashaqqatlar bilan uchirma qilgan shogirdlarining va 
butun umri davomida orttirgan boy tajriba va bilimlarini fanga olib kirish, umumlashtirish ilmiy 
pedagoglarimiz, olimlarimiz oldida turgan о‘ta mas’uliyatli va sharafli vazifadir. 
Shogirdlik burchini ado etish, ustozlar bergan bilimi, о‘gitlari, ustoz maktabi tajribalarini 
umumlashtirish, tahlil qilib, uni rivojlantirish “ustoz-shogird” an’analarining asosiy talablaridan 
biridir. 
Sо‘zning qudrati uning jonli va ta’sirchan ekanligi bilan belgilanadi. Shu boisdan ham sо‘zga 
talab katta bо‘lib, u hamisha о‘z tinglovchilariga yetib borishi uchun, uning ongiga ta’sir etib, 
kayfiyatini, dunyoqarashida о‘zgarish yasashi uchun notiq-boshlovchiga bо‘lgan talab ham yuqori 
bо‘ladi.
Demak, sо‘z san’ati, til madaniyati, sahnada adabiy tilga e’tibor badiiy ijro bilan 
shug‘ullanuvchi barcha yosh san’atkorlar boshlovchi suhandonlarga katta mas’uliyat yuklaydi. 
Chunki, biz bilgan va bilmagan hikmatli sо‘zlar, obrazli iboralar, maqollar zamonlar osha 
sayqallanib, mazmunan boyib, teranlashib xalqimizning ma’naviy mulkiga aylanib boraveradi. 
Allomalarimiz tomonidan yaratilgan va og‘izdan-og‘izga о‘tib kelayotgan о‘gitlar, hikmatli sо‘zlar 
xalqimiz ruhiyati, ularning ichki kechinmalari, orzu istaklari, falsafiy mushohadalari mahsuliga 
aylanadi. 
Endi galdagi vazifa sо‘z ifodasi orqali teatr sahnasi va estrada san’atida, jonli ijroda uni 
jonlantirish, tinglovchiga, tomoshabinga teran mazmunni anglatib, ta’sir etish, his-hayajonni 
jumbushga keltiradigan yuksak ijro madaniyatia erishishdan iborat.
San’at oliygohidagi “Sahna nutqi” kafedrasi о‘qituvchilari о‘zlarining asosiy vazifalari deb 
“ustoz-shogird” an’analariga rioya qilgan xolda о‘z shogirdlari diqqatini о‘quv jarayonida ushbu 
maslalani xal qilishga qaratgan. Bunda sahnadagi nutq aktyor uchun faqat biror fikrni ifodalash 
vositasi bо‘libgina qolmay, balki qahramonning ichki dunyosini faol ifodalay olish, sо‘zlarni 
tomoshabin xis-hayajonini jumbushga keltira oladigan darajada ishlata olish kabi sifatlari ahamiyat 
kasb etadi. Chunki “Spektaklda aniq nutqiy xarakter yaratish – sahna asarining sahnaviy nutqini 
boyitadi, rang-barang bо‘lishiga olib keladi” [4, 7]. 
Shuning uchun rol ijro etayotgan aktyordan sо‘zga katta mas’uliyat va nozik did bilan 
yondoshishni taqozo etadi. San’atimizning ulug‘ darg‘alaridan Abror Hidoyatov, Obid Jalilov, 
Shukur Burxonov, Olim Xо‘jayev, Sora Eshontо‘rayeva, Abbos Bakirov, Razzoq Hamroyev, 
Lutfixonim Sarimsoqova, Sa’dixon Tabibullayev, Nabi Rahimov, Xamza Umarovlar sahna tiliga, 
talaffuziga, sо‘zning aniq, ravon va ta’sirchanligiga katta e’tibor berishgan. О‘zbekiston xalq artistlari 
Hojiakbar Nurmatov, Abzal Rafiqovlarning jarangdor, turli jilolarga boy, ta’sirchan, sо‘z mazmuni 
va uning sehri bilan har qanday estetik didi baland tomoshabinlarni ham о‘zining ohangraboligi bilan 
maftun eta olishini alohida ta’kidlab о‘tirishga hojat bо‘lmasa kerak. Shuning uchun ham bu 
san’atkorlar о‘z kasbining mohir ustasi darajasiga kо‘tarila olgan. Ularning nutq maxoratlarining 
sirlarini tahlil etib о‘zlashtirish, ijobiy fazilatlarini yosh talaba aktyorlarga о‘rgatish о‘ta muhim va 
zaruriy о‘quv jarayonidir. 
Qaysiki hozirgi yosh talaba aktyorlarimizga ushbu san’at darg‘alari qoldirgan boy xayotiy va 
ijodiy me’roslarini о‘rganish, ustozlar zimmasiga esa ushbu boy me’roslarni asrab, ularni 
rivojlantirish, mashaqqatli mehnat qilishlarini taqozo etadi. Ushbu yuksak maqsadlar sari borish 
yо‘lida barcha ustozlar va yosh talaba aktyorlar san’at chо‘qqilarini zabt etishlariga ishonamiz. 

---

№1 | 2023
33