Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA O’QITISH METODIKASI 2021-yil, 6-son 
136 
oʻquvchisi uchun tushunarsiz va mavhum boʻlib tuyuladi. Chunki oʻquvchi bu soʻzlarni oldin 
eshitmagan (tanish boʻlmagan). Oʻtkazilgan tajribalar bu mavzuni 60-65% oʻquvchi 
oʻzlashtira olishini koʻrsatdi.
Xuddi shuningdek, darslikning 9-betdagi mavzusida ham yangi atamalar mavjud: 
“Ob-havoning belgilari turli asboblar yordamida oʻlchanadi. Havo harorati termometr, yogʻin 
miqdori yogʻin oʻlchagich asbobi bilan oʻlchanadi. Havo isigan paytda termometr naychasi 
ichidagi simob kengayib, yuqoriga koʻtariladi”. Oʻquvchi uchun simobning issiqlikdan 
kengayishi va umuman simobning oʻzi nimaligi bilmasligi mavzuni oʻzlashtirishda asosiy 
toʻsiq boʻladi. Oʻquvchilar uchun bu mavzu ham qiyin oʻzlashtiriladi (60-70%). 
Boshlangʻich sinf oʻquvchilarida mavzu matnlarini yodlash odatiy hol. Mavzu 
yoddan aytib beriladi, lekin mohiyatini tushunmaydi. Xuddi shunday mavzulardan “Yer 
sayyorasi” (yerning ichki tuzilishi), “Vaqt oʻlchov birliklari”, “Oyning har xil koʻrinishlari”, 
“Oʻsimliklarning koʻpayishi, payvandlash” oʻquvchi uchun murakkab va 60% oʻzlashtirish 
beradi, shunda ham yuqorida aytganimizdek aksariyat bolalar mazmunini tushunmaydi. 
“Atrofimizdagi olam” va “Tabiatshunoslik” darsliklaridagi mavzularni soni va 
takrorlanish holatlari ham taʼlim sifatiga salbiy taʼsir etayotganligini koʻrish mumkin. 
Masalan, Quyosh, Oy, Yer-sayyora, Yerning harakatlari, Yulduzlar, Quyosh, Sayyoralar, 
Quyosh sistemasidagi boshqa osmon jismlari toʻgʻrisidagi mavzular 1-2 sinflardagi 
atrofimizdagi olam va 4-sinflar uchun tayyorlangan tabiatshunoslik darsligida, Suv, Suv 
havzalarining muzlashi, Suv-hayot manbai, Yer usti va yer osti suvlari, Suvning xususiyatlari, 
Suv havzalari toʻgʻrisidagi mavzular 1-2 sinflardagi atrofimizdagi olam va 3-4 sinflar uchun 
tayyorlangan tabiatshunoslik darsligida, Yil fasllari nomidagi mavzular 1-2 sinflardagi 
atrofimizdagi 
olam 
va 
4-sinflar 
uchun 
tayyorlangan 
tabiatshunoslik 
darsligida 
takrorlanganligini koʻrish mumkin. 
Taʼlim tizimiga muhim talab umumiy taʼlimning barcha bosqichlarida fundamental 
bilimlarni oʻzlashtirish va faoliyat usullari ketma-ket va uzluksiz xarakterda boʻlishligiga 
erishish hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, tabiiy-ilmiy taʼlim mazmunida fizika, kimyo, 
biologiya, geografiya hamda astronomiya kabi tabiiy bilimlar sohasidagi barcha asosiy mavzu 
doimiy va mutanosiblashgan (muvozanatlashgan) holda kirishi kerak. 
Mavzularning aksariyati takror kelishi bilan birga ketma-ketlikka asoslanmagan 
holda berilganligi bolalarni tushunishi uchun ogʻirlik qilishi tabiiy. Masalan 1-sinflar uchun 
“Atrofimizdagi olam” darsligida quyosh va togʻlarning rasmi va “Quyosh qaysi tomondan 
chiqib, qayerga botadi” koʻrinishidagi savol keltirilgan. Bu mavzudan oldin sharq, gʻarb, 
shimol va janub kabi toʻrt tomonni belgilovchi geografik bilimlardan bexabar oʻquvchilar bu 
savolga nima deb javob berishadi!? Chunki, 1-2 sinflardagi atrofimizdagi olam hamda 3-4 
sinflardagi tabiatshunoslik fanlarini fizika, kimyo, biologiya, geografiya, astronomiya fanlari 
boʻyicha yetarli bilimga ega boʻlmagan boshlangʻich sinf oʻqituvchilari oʻtadi, yaʼni 
oʻqituvchilarning oʻzlari ham bu mavzularni mukammal bilishmaydi. 
Hozirgi kunda mamlakatimiz umumtaʼlim maktablarida oʻtilayotgan atrofimizdagi 
olam (1-2 sinflar) va tabiatshunoslik (3-4 sinflar) fanlari tarkibiga fizik hodisalarni oʻz ichiga 
olgan mavzular ham kiritilgan. Afsuski, fizika (kimyo, biologiya, geografiya, astronomiya) 
hodisalari, uning qonuniyatlari asosidagi fan-texnika asbob-uskunalari bilan bolalar 2-3 
yoshdan (masalan, qoʻl telefoni, kompyuter, televizor, dazmol, isitkich va h.k.) tanishib, 
foydalana boshlasada, bu sohada tizimli qoʻllanma yoki darslik bizda yaratilmagan. 
2019-yilda Samarqand davlat universiteti rahbariyati tashabbusi bilan bogʻcha 
yoshidagi bolalarga moʻljallangan “Maktabgacha yoshdagi bolalarda tevarak-atrof haqidagi 
tasavvurlarni shakllantirish” nomli uslubiy qoʻllanma yaratildi [17]. Bu qoʻllanmadan sehrli 
kimyo, turfa olam, qiziqarli fizika va astronomiya ruknlarida bogʻchada va uy sharoitida 
bajariladigan tajribalar oʻrin olgan. Masalan, qiziqarli fizika va astronomiya boʻlimida oddiy 
shar yordamida raketa pufakni uchirishda fizikadagi reaktiv kuchni namoyish etish, yoki 
oddiy predmetlar yordamida kamalak hodisasini kuzatish bogʻcha yoshidagi bolalarni fizika 

---