Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2021-yil, 6-son 
24 
kuzatuvlari natijasida ma’lumotlar to‘plangan. Bu ma’lumotlardan foydalanib, Rossiya 19-
asrning birinchi yarmida Xiva bilan o‘zaro hamkorlik strategiyalarini yanada kengaytirdi 
[1,99]. 
Rossiya tashqi siyosati sohasidagi muhim voqealariga bag‘ishlangan ma’lumot 1874-
yil Rossiya Jahon gazetasidagi tahririyatda quyidagi so‘zlarni o‘qish mumkin: 1873-yil juda 
tashvishli tabiat sharoitida biz uchun boshladi. Xiva hukumatining uzoq muddatli jazosiz 
qolgan harakatlariga putur yetkazgan siyosiy qadr-qimmatimizni saqlab qolish maqsadida 
Xivaga harbiy ekspeditsiya uyushtirishga majbur bo‘ldik. Rus ruslarni tutqunlikda saqlanar, 
talon-taroj va talonchilikka undagan Xiva xoni ruslarning Xivaga qarshi kompaniyalardagi 
avvalgi takrorlanmas muvaffaqiyatsizliklari bois o‘zini Rossiya tahdidlaridan ancha xavfsiz 
hisoblardi. Kichik Osiyo mustabidlarining bu o‘z-o‘zini aldashini yo‘q qilib, quruq dashtlar 
ham, bepoyon kengliklar ham hech kimni Rossiyaning adolatli talablarini hurmat qilish va 
unga qarshi dushmanona harakatlar uchun jazodan himoya qilish majburiyatidan ozod qila 
olmasligini amalda isbotlash kerak yedi.
Xiva xonining ruxsati bilan sodir etilgan talonchilik va talonchilikning jazosiz qolishi 
O‘rta Osiyoda orttirgan ta’sirimizga shubha tug‘dirishi mumkinligini ko‘rmaslikning iloji 
yo‘q edi. Qo‘qon va Buxoro hali mustaqillikka da’vo qilgan Xivaning arzimas xonlik bilan 
to‘qnashuvimiz natijasini Rossiyaga nisbatan aqlli sinchkovlik bilan kutdi. Xivaga 
kompaniya 27-fevraldan 29-maygacha davom etdi. Uning natijalari Xivani qo‘lga olish va 
uning ustidan Rossiya protektorati o‘rnatish-"katta o‘yin"deb atalmish Rossiya uchun katta, 
ammo oraliq daromad ma’nosini anglatgan. 
Rossiya va Britaniya o‘rtasidagi navbatdagi geosiyosiy o‘yin 1877-1878-yillardagi 
Rossiya-Turkiya urushi davrida bo‘lib o‘tdi. Uzoq yillar O‘rta Osiyo mintaqasida o‘z ta’sirini 
kengaytirish uchun qiziqgan Usmoniylar imperiyasi 70-yillarning boshlarida birmuncha 
muvaffaqiyatlarga erishdi [2,119]. 
1873-yilda Qashg‘ar hukmdori Yaqub bey o‘zini Usmoniylar sultoni Abdul-Aziz 
(1861-1876)ning vassali deb tan oldi. Keyingi yillarda ikki davlat Istanbuldan Qashg‘arga 
pul, harbiy maslahatchilar va qurol-yarog‘lar jo‘natilishi bilan qizg‘in diplomatik aloqalarni 
boshdan kechirmoqda. Bularning barchasi Usmonli Sulton-xalifaning butun musulmon 
olamining qonuniy rahbari sifatidagi rolini kuchaytirish bilan bog‘liq bo‘lgan siyosati va 
mafkurasidagi yangi tendensiyalarni o‘zida aks ettirgan edi [3,187]. 
Ta’kidlash lozimki, bu jarayon Yevropa siyosati masalalarida 1871-1875 yillardagi 
Rossiya-Turkiya yaqinlashishining umumiy fonida ro‘y berdi. Shu nuqtai nazardan 1873-
yilning bahorida Parijda Usmonli publitsist Ali Suaviyning "Muharram oyi [hijriy] da Xiva 
1290 [hijriy]" / «Le Khiva en mars 1873» ("mart oyida Xiva 1873") ikki tilda (turk va fransuz 
tilida) chop etilgan risolasi katta qiziqish uyg‘otadi. Ali Suavi (1839-1878) 1867-yil avgustda 
Parijda tuzilgan "yangi Usmoniylar "(yosh Turkiya partiyasi) konstitutsion jamiyati 
rahbarlaridan biri edi. Sulton Abdulazizga qarshi frontdagi partiyani misrlik Xedive (vikeroy) 
ning ukasi Mustafo Fozil Posho boshqardi. Hokimiyat qo‘mitasi a’zolari tayinlandi: Usmonli 
jurnalistlar Zia Bey va Agyah Afandi, Namik Kamol, Polsha emigratsiya soni Vladislav 
Plater arbobi, shuningdek birinchi xalqaro a’zosi va Parij Kommunasi a’zosi sifatida Simon 
Deychlar bo‘lgan. Rasman yosh Turkiya partiyasi maqsadida tashkil etildi: "Sultonga yozgan 
maktubida keltirilgan Shahzoda Mustafo Fozil Poshoning islohotchilik dasturini amalga 
oshirish va natijada Usmoniylar imperiyasiga zulm va tazyiq o‘tkazadigan tuzum va kishilarni 
ag‘darish, Turkiyadagi nasroniy aholini muskovit vasiyligidan ozod qilish orqali Rossiyaning 
Sharqdagi ta’sirini yozish."Yosh Turkiya" faoliyatining oqibatlaridan biri muxolifatdagi turk 
matbuotining xorijda paydo bo‘lishi bo‘ldi [4,74]. 

---