Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2021-yil, 6-son 
25 
Mashhur jamoat arbobi, yozuvchi, siyosatchi va noshir Devid Urkart (1805-1877), 
sharqshunos Charlz Uells (1839-1917) va Genri Aleksandr Monro Batler Djonston (1837-
1902)-Rossiya urush arafasida Turkiya bosh vaziri maxfiy Dizraeli (1837-1902): bu gazetalar 
birinchi boshida, ya’ni "Muhbir" (Londonda chop etilgan) Ali Suavi, oxir - oxir-oqibat 
Angliyada yangi homiylari va kabi fikrlovchi rus Rossofoblari topildi. 1871-yilda Turkiyada 
umumiy amnistiya e’lon qilingach," yangi Usmoniylar" o‘z vatanlariga oqib keldi. Ali Suavi 
eng uzoq xorijda qolib, Istanbulga faqat 1876-yilning oktabrida qaytadi.
1878-yil May oyida Rossiya bilan yangilangan urush qo‘zg‘ashga umid qilgan Ali 
Suavi Sulton Abdul Xamid (1876-1909) ni ag‘darib, ingliz protektori Murodni yangi Usmonli 
sultoni deb e’lon qilishga qurolli harakat qildi. Urinish muvaffaqiyasiz tugadi: saroy Chiragan 
jangchilar guruhiga kirdi va uning rahbari yo‘q qilindi. Ali Suaviyga bag‘ishlangan eng to‘liq 
ish, uning tarjimai holi, jurnalistik va siyosiy faoliyati bugungi kunda turk tadqiqotchisi H. 
Chelika "Ali Suavi va uning vaqt"ma’lumotidir.[5,47]. Mahalliy tadqiqotchilar uning 
jurnalistik faoliyati tahliliga ham murojaat qilishdi: A.D. Jeltyakov o‘z faoliyatini 1867-1868-
yillarda "Muhbir" gazetasi muharriri va Yu. A. Petrosyan yuqorida ko‘rsatilgan risoladan 
ba’zi hikoyalarni ko‘rib chiqdi Ali Suavi. Biroq bir qator masalalar hamon hal etilmay 
qolmoqda. Avvalo, bu Ali Suaviyning o‘z risolasini tayyorlashda foydalanishi mumkin 
bo‘lgan manbalarga ishora qiladi. Shu munosabat bilan hisobotda yuqorida tilga olingan 
mualliflar nuqtai-nazaridan ayrim sabablarga ko‘ra chiqib qolgan Ali Suaviyning tarjimai 
holidan voqiflik e’tiborga olinadi. Gap shundaki, 1868-yil oxirida ingliz hukumati musulmon 
ilohiyotchisi niqobi ostida Ali Suaviyni Buxoro xonligiga yuborib, bu missiya davomida unga 
katta miqdorda pul (oyiga 100 funtgacha) to‘lab turdi.
Yanvar oyida Peterburg Rossiyaning Konstantinopoldagi elchisi N. P. Ignatiev Sankt-
Peterburgga xabar beradiki, 1869-yil Ali Suaviga ikkita vazifa berilgan, deb: "bir tomondan 
Markaziy Osiyodagi ishlar haqida Angliyaga ma’lumot yetkazib berish va boshqasi – bizga 
dushman ma’noda mahalliy aholi ongini yo‘naltirish"[6,109]. Shunday ekan, 1868-yil 3-
noyabr (Londonda muhbirning yopilishi) va 1869-yilning iyul oyi o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan Ali 
Suaviyning bu missiyasi haqida xulosa qilishimiz mumkin. (Parijda "Ulum" gazetasi nashr 
etilishining boshlanishi), unga o‘rta Osiyoning 121 ta Buxoro va qo‘shni hududlari bilan 
tanishish, bir qator ma’lumotlarni bevosita joyida to‘plash imkoniyatini berdi. Risolaning 
matnida rus tilidagi materiallarga havolalar keltirilgan. Bu hol bizga yana bir muammoga 
murojaat qilish, ya’ni "Xiva"ning eng tajribali ma’lumotlar bergan muallifi kim bo‘lishi 
mumkinligini so‘rash imkoniyatini beradi. Shuning uchun biz "Muxbir" gazetasi 
muxbirlaridan biri, ya’ni taniqli poliglot sharqshunosi, Arminius Vamberi universiteti 
professori, matn tarjimasida, ehtimol, qisman uni tayyorlashda ishtirok etishi mumkin edi, deb 
taxmin qilish erkinligini olamiz.
1873-yildan mashhur "O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohat" (bu kitobning nemischa nashri 
1873-yilda Leypsigda nashr etilgan, o‘zgartirishlar va qayta ko‘rib chiqilgan) muallifi 
o‘zining navbatdagi asarlarini: "O‘rta Osiyo va Angliya chegara so‘zi "(nemis tilida 
Leypsigda) va" Buxoro tarixi " (ingliz tilida Londonda) nashr ettirdi [7-80,89]. 
Ma’lumki, 1874-1875 -yillarda Vamberi yaqin Sharq va Markaziy Osiyo ishlari 
bo‘yicha pulli muhbir va publitsist sifatida tashqi idoraga o‘z xizmatlarini agressiv ravishda 
taklif qilib kelmoqda. Shu nuqtai nazardan, uning britaniyalik agent Ali Suavi bilan mumkin 
bo‘lgan hamkorligi aqlga sig‘maydi. Bu, shuningdek, "mart oyida Xiva 1873" pamflet asosiy 
tezis turkiy dunyo birligini e’lon iborat ta’kidlash lozim - umumiy din va etnik kelib chiqishi 
asosida - doimiy rus tajovuz qarshisida-juda bu jamoa asosida yaratish istakchiligi haqida 

---