Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

 
1. Кириш. 
Хўжалик 
юритувчи 
субъектларнинг 
мураккаб 
тузилмасида 
меҳнат 
самарадорлиги кўрсаткичларига эришиш мураккаб жараён бўлиб, корхоналар, 
саноат ва бутун иқтисодиётнинг муваффақияти ва барқарорлигини бирлаштиради. 
Бироқ, меҳнат самарадорлигининг динамик табиати унинг ўсишига туртки 
берадиган ёки тўсқинлик қиладиган кўплаб омилларга боғлиқ. Ушбу омилларни ва 
уларнинг мураккаб ўзаро таъсирини тушуниш замонавий бизнес ва сиёсатчилар 
учун доимо ривожланиб бораётган иқтисодий тизимни бошқаришга интилаётганда 
жуда муҳимдир. 
"Меҳнат самарадорлиги" атамаси хўжалик юритувчи субъектнинг, хоҳ у кичик 
корхона ёки кўпмиллатли корпорация бўладими, ресурслардан фойдаланишни 
III СОН. 2023 
СОЛИҚ ВА ҲАЁТ 
ЭЛЕКТРОН ИЛМИЙ ОММАБОП ЖУРНАЛ 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
236 
минималлаштириш билан бирга ўз меҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқариш ҳажмини 
оптималлаштириш қобилиятини қамраб олади. Бу рақобатбардошлик, рентабеллик 
ва умумий иқтисодий ўсишнинг ажралмас таркибий қисмидир. Шунга қарамай, бу 
самарадорлик статик эмас ва унинг траекториясига кўп сонли ички ва ташқи кучлар 
таъсир қилади. 
Ушбу мақола меҳнат самарадорлигининг кўп қиррали соҳасини ўрганиб, уни 
шакллантирувчи омилларнинг мураккаб тармоғини очишга қаратилган.
 
2. Адабиётлар шарҳи. 
Технологик тараққиёт меҳнат унумдорлигидаги ўзгаришларнинг муҳим омили 
ҳисобланади. 
Автоматлаштириш, 
сунъий 
интеллект 
ва 
робототехника 
самарадорликни ошириш потенциалига эга, аммо ишчи кучини сиқиб чиқариши 
мумкин. Э.Брйнжолфссон ва К.Мкелхеран (2016) каби олимлар ушбу 
технологияларнинг меҳнат бозорларига таъсирини ўрганиб, ишчи кучининг 
малакасини ошириш ва мослашиш зарурлигини таъкидладилар. 
Аҳолининг қариши ва авлодлар алмашинуви каби ишчи кучи таркибидаги 
ўзгаришлар меҳнат самарадорлигига таъсир қилади. Н.Блоом ва бошқалар 
томонидан тадқиқот (2019) қариган ишчи кучининг унумдорлик даражасини сақлаб 
қолишдаги қийинчиликларга қандай олиб келиши мумкинлигини муҳокама қилади. 
Хўжалик юритувчи субъектлардаги маданият ва бошқарув услуби меҳнат 
самарадорлигига сезиларли таъсир кўрсатади. Ч.Ўреиллй ва Ж.Пфеффер (2000) 
томонидан олиб борилган тадқиқотлар меҳнат унумдорлигини оширишда ижобий 
ташкилот маданияти, ходимларни жалб қилиш ва етакчилик амалиётининг 
муҳимлигини таъкидлайди. 
Ҳукумат сиёсати, жумладан, меҳнат қонунлари, солиққа тортиш ва субсидиялар 
меҳнат самарадорлигини шакллантириши мумкин. А.Бассанини ва Р.Дувал (2006) 
томонидан олиб борилган тадқиқотлар меҳнат бозори қоидаларининг 
унумдорликка таъсирини ўрганиб, мослашувчан меҳнат бозорлари самарадорликни 
ошириши мумкинлигини кўрсатади. 
Глобаллашган дунёда иқтисодиётларнинг ўзаро боғлиқлиги меҳнат 
самарадорлигига таъсир қилиши мумкин. Р.Балдвин (2016) томонидан таҳлил 
қилинган халқаро савдо шаклларидаги ўзгаришлар иқтисодий субъектларда 
бандлик ва самарадорликнинг ўзгаришига олиб келиши мумкин. 
Таълим ва малака оширишга инвестициялар меҳнат самарадорлигини ошириш 
учун жуда муҳимдир. Э.Ҳанушек ва Л.Воессманн (2012) томонидан олиб борилган 
тадқиқотлар таълим сифати ва меҳнат унумдорлиги ўртасида кучли ижобий 
муносабатлар мавжудлигини кўрсатади. 
Иқтисодий цикллар, жумладан, таназзул ва иқтисодий бумлар меҳнат 
самарадорлигига бевосита таъсир қилади. В.Рамей ва М.Шапиро (2001) каби 
олимлар меҳнат унумдорлигининг циклик табиатини ва унинг бизнес цикллари 
билан боғлиқлигини ўрганди. 
Технологик ўзлаштириш тезлиги ва даражаси, шу жумладан жараёнларни 
рақамлаштириш М.Муро ва бошқалар (2019) томонидан ўрганилади. Рақамли 
технологиялар операцияларни соддалаштириши ва меҳнат самарадорлигини 
ошириши мумкин, деган хулоса шакллантирилади. 
Ходимларнинг фаровонлиги ва иш ва ҳаёт мувозанати меҳнат самарадорлигига 
таъсир қилувчи омиллар сифатида тобора кўпроқ эътироф этилмоқда. Ж.Греенҳаус 
ва бошқалар томонидан олиб борилган тадқиқот (2003) соғлом иш ва ҳаёт 
мувозанати қандай қилиб юқори маҳсулдорликка олиб келиши мумкинлигини 
муҳокама қилади. 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
237 
Экологик барқарорлик амалиётлари меҳнат самарадорлигига таъсир қилиши 
мумкин. М.Портер ва Ван Дер Линде (1995) томонидан олиб борилган 
тадқиқотларда "яшил маҳсулдорлик" тушунчаси ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш 
амалиётлари самарадорликни оширишга қандай ёрдам бериши мумкинлиги ҳақида 
тушунча берилган. 
Хулоса қилиб айтганда, адабиётларда хўжалик юритувчи субектларда меҳнат 
самарадорлигига таъсир этувчи омилларнинг мураккаб ўзаро таъсири очиб 
берилган. Бу омиллар алоҳида эмас, лекин тез-тез бир-бири билан ўзаро 
таъсирланиб, динамик ва ривожланаётган жараённи яратади. Ушбу динамикани 
тушуниш доимий ўзгарувчан иқтисодий муҳитда меҳнат самарадорлигини 
оптималлаштиришга интилаётган корхоналар, сиёсатчилар ва тадқиқотчилар учун 
жуда муҳимдир. Ушбу мақола омилларни ва уларнинг меҳнат самарадорлиги 
контекстидаги оқибатларини батафсил кўриб чиқади.