Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

 
3. Таҳлил ва натижалар. 
Меҳнат унумдорлигига таъсир қилувчи омиллар таснифининг муаллифлик 
версияси 1-расмда келтирилган. Ушбу омилларни қуйидагича таснифлаш мумкин: 
Унда барча омиллар ижтимоий ва табиийга бўлинади. Табиий омиллар 
хўжалик юритувчи субъектнинг ўз фаолиятини амалга оширадиган ва у таъсир қила 
олмайдиган шароитларни ифодалайди. Буларга иқлим шароити, табиий 
ресурсларнинг мавжудлиги, кон-геологик шароитлар ва бошқалар киради. 
Ижтимоий омиллар манбаларига кўра қуйидагиларга бўлинади (В.И.Орехов ва 
бошқалар, 2014): 
1) инновацион; 
2) ижтимоий; 
3) иқтисодий, ҳуқуқий ва тартибга солувчи. 
1-расм. Меҳнат унумдорлигига таъсир қилувчи омиллар
1
 
Инновацион блок моддий-техникавий ва технологик, ташкилий-иқтисодий 
омиллардан иборат. Техник ва технологик омиллар янада самарали ва прогрессив 
технология ва янги (такомиллаштирилган) ускуналардан фойдаланиш билан 
тавсифланади. Буларга қуйидагилар киради: 
ускуналарни модернизация қилиш; 
1
расм муаллиф ишланмаси
омиллар
Ижтимоий
метериал
техника-
технологик
ташкилий-
иқтисодий
ижтимоий-
иқтисодий
табиий
табиий-
экологик

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
238 
ишлаб чиқаришни механизациялаш даражасини ошириш (ноу-хауни жорий 
этиш); 
эскирган асбоб-ускуналарни янги, илғор ва самаралироқларига алмаштириш; 
ишлаб 
чиқаришни 
автоматлаштириш 
(автоматик 
линиялардан, 
автоматлаштирилган тизимлардан фойдаланиш); 
ишлаб чиқаришни роботлаштириш (Э.Брйнжолфссон ва К.Мкелхеран, 2016).
Ушбу омилларнинг меҳнат унумдорлигига таъсири янги асбоб-ускуналар ва 
машиналарга инвестицияларни талаб қилади. Шунинг учун қуйидаги шартларга 
риоя қилиш керак: инновация жорий этилгандан кейин маҳсулот бирлигига тўғри 
келадиган моддийлаштирилган меҳнат миқдори инновация жорий этилгунга қадар 
мавжуд бўлган ҳажмдан ошмаслиги керак. Инновацион блокнинг моддий омиллари 
янги турдаги хом ашё, илғор материаллар ва бошқалардан фойдаланиш билан 
тавсифланади. Уларга, шунингдек, техник ва технологик омилларга таъсири 
нафақат меҳнат ресурсларини, балки материаллар, хом ашё, асбоб-ускуналар, 
энергия ва бошқаларни тежаш имконини беради. Ташкилий ва иқтисодий 
омилларнинг роли прогрессив равишда ортиб бормоқда. иқтисодиётнинг 
ривожланиши. Бу омиллар ташкилий-иқтисодий, бошқарув-ҳуқуқий муносабатлар 
тизими, ишлаб чиқаришни ташкил этиш даражаси, меҳнат, бошқарув, мулкий 
муносабатлар ва бошқалар билан белгиланади. Буларга қуйидагилар киради: ишлаб 
чиқаришни бошқаришни ташкил этиш, хусусан: 
ишлаб чиқаришни бошқариш тизимларини такомиллаштириш; 
бошқарув аппарати тузилмасини такомиллаштириш; 
ишлаб чиқариш жараёнларини оператив бошқаришни такомиллаштириш; 
ишлаб чиқаришни бошқаришнинг автоматлаштирилган тизимлари ва 
роботларини жорий этиш ва ривожлантириш, шу жумладан улар доирасидаги 
объектларнинг мумкин бўлган максимал сони. 
Меҳнат ташкилотлари, шу жумладан: 
• касб ва функцияларни бирлаштириш доирасини кенгайтириш; 
• илғор усул ва услублардан фойдаланиш; 
• меҳнат харажатларининг техник жиҳатдан асосланган стандартларини 
қўллаш; 
• иш ўринларини ташкил этиш ва уларга хизмат кўрсатишни 
такомиллаштириш; 
• кадрларни касбий танлашни такомиллаштириш, уларни тайёрлаш ва 
малакасини оширишни такомиллаштириш (А.Бассанини, Р.Дувал, 2006); 
• меҳнатни ташкил этишнинг мослашувчан шаклларидан фойдаланиш; 
• ходимларни фаоллаштириш чоралари; 
• меҳнат шароитларини яхшилаш, меҳнат ва дам олиш режимларини 
рационализация қилиш; 
• меҳнатга ҳақ тўлаш тизимида рағбатлантириш компонентини ошириш. 
Ишлаб чиқариш ташкилотлари, хусусан: 
• 
ишлаб 
чиқаришни 
техник, 
моддий 
ва 
кадрлар 
тайёрлашни 
такомиллаштириш; 
• асосий ишлаб чиқаришда ишлаб чиқариш бўлинмаларини ташкил этиш ва 
ускуналарни йўналтиришни такомиллаштириш; 
• қўллаб-қувватлаш хизматлари ва объектлари: омбор, транспорт, 
инструментал, энергетика, маиший ва бошқа турдаги ишлаб чиқариш хизматларини 
ташкил этишни такомиллаштириш. Ташкилий ва иқтисодий омилларга таъсир 
қилмасдан, моддий-техникавий ва технологик омилларнинг таъсиридан максимал 
самарага эришиш мумкин эмас (В.Рамей, М.Шапиро, 2001). 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
239 
Глобаллашув 
ва 
ахборот-коммуникация 
технологияларининг 
ривожланишининг замонавий шароитида корхонада меҳнат унумдорлиги ва унинг 
рақобатбардошлигини оширишда етакчи рол энди нафақат илмий-техника 
тараққиётига, балки унинг инновацион таркибий қисмига тегишли бўлиб, шунинг 
учун ҳам корхонада меҳнат унумдорлиги ва рақобатбардошлигини оширишда 
етакчи рол ўйнайди. ҳам ижтимоий, ҳам тирик меҳнат унумдорлигининг ўсиши 
инновацион блокнинг элементлари ҳисобланади. Ижтимоий блок шахс ва 
жамоанинг тадбиркорлик, меҳнат, интеллектуал ва ижтимоий-демографик 
имкониятларидан фойдаланиш билан боғлиқ. Ушбу блокнинг аҳамияти 
ишчиларнинг таркиби ва малакаси, ходимларнинг меҳнатга муносабати, меҳнат 
шароитлари ва меҳнатни ижтимоий ҳимоя қилиш даражаси билан изоҳланади. У 
ижтимоий-иқтисодий омилларни ва инсоннинг генетик ва антропологик 
қобилиятига таъсир қилувчи омилларни ўз ичига олади. Ижтимоий-иқтисодий 
омилларга қуйидагилар киради: 
• меҳнатга ҳақ тўлашни яхшилаш; 
• тариф ставкасини ошириш; 
• ижтимоий таъминот даражаси; 
• мотивация тизимини такомиллаштириш ва бошқалар (Э.Н.Кузьбожев, 
И.Ф.Рябцева, 2013). 
Шахснинг генетик ва антропологик хусусиятларига шахснинг физиологик ва 
ижтимоий-психологик хусусиятларини тавсифловчи омиллар мажмуи киради. 
Ижтимоий ва психологик омилларга қуйидагилар киради: 
• ишчи кучи сифати; 
• жамоанинг ижтимоий-демографик таркиби; 
• ходимларни тайёрлаш даражаси (малакаси); 
• ходимларнинг интизоми; 
• ходимларнинг меҳнат фаолияти ва ижодий ташаббуси; 
• қиймат йўналишлари тизими; 
• ходимларнинг ишга муносабати; 
• бўлимда ва умуман корхонада этакчилик услуби ва бошқалар (Р.Балдвин, 
2016). 
Ижтимоий омилларнинг жонли меҳнат унумдорлигига таъсирини баҳолаш 
жуда қийин вазифадир, чунки бу эрда турли хил таъсир кўрсатадиган сифат ва 
миқдорий омиллар жуда кўп. Корхонада меҳнат унумдорлигини ошириш учун энг 
самарали ходимларни топиш учун жами ҳисоб-китобларда кўрсаткичларнинг ўртача 
қийматдан оғишлари ҳисобга олинмаганлиги сабабли ҳар бир ходимнинг ишлаб 
чиқариш ҳажмини ҳисоблаш керак. Бошқа омилларнинг таъсири, масалан, 
ходимларнинг ўзига хос қобилиятлари (масалан, маълумот, ёш, тажриба, соғлиқ 
ҳолати ва бошқалар), аммо бу усулларнинг нархига эътибор қаратиш лозим. 
Иқтисодий, ҳуқуқий ва тартибга солувчи омиллар меҳнат унумдорлигини барча 
даражаларда ўсиши учун маъмурий, услубий ва моддий шарт-шароитларни яратади. 
Кўриб чиқилаётган барча омиллар икки гуруҳга бўлинади, улар якуний 
маҳсулотнинг ижтимоий нормал фойдалилик даражасини сақлаб қолиш шарти 
билан моддийлаштирилган ва жонли меҳнат унумдорлигига бевосита миқдорий 
таъсир кўрсатади. Техник ва технологик омиллар гуруҳи асбоб-ускуналар, 
технология ва бошқаларнинг ўзгариши шаклида ижтимоий меҳнат унумдорлигига 
ҳам, жонли меҳнат унумдорлигига ҳам бевосита таъсир қилади, чунки 
такомиллаштирилган ёки тубдан янги техника ва технологияда ишлаш талаб 
қилади. юқори малака, маълум тажриба ва қобилиятлар, билим ва кўникмалар. Ҳар 
икки йўналишда ҳам меҳнат унумдорлигига таъсир қилувчи омилларнинг яна бир 
гуруҳи ташкилий ва иқтисодийдир. Мужассамланган меҳнат унумдорлигига таъсир 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
240 
ишлаб чиқаришни ташкил этиш омиллари таъсирида, жонли меҳнатга эса меҳнатни 
ташкил этиш ва ишлаб чиқаришни бошқариш орқали намоён бўлади.