Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

Hujjatlarni tekshirish hajmiga qarab
- yoppasiga nazorat - tekshirilayotgan davr 
uchun barcha buxgalteriya, moliya, 
statistika, bank hujjatlari va boshqa 
hujjatlarni nazorat qilish;
- tanlov asosidagi nazorat - muayyan davr 
uchun buxgalteriya, moliya, statistika, bank 
hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim 
qismlarini nazorat qilish;
Nazoratning maqsadga 
yo‘naltirilganligi va predmetiga qarab
- kompleks nazorat - davlat moliyaviy 
nazorati obyektining muayyan davr uchun 
moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining barcha 
yo‘nalishlarini nazorat qilish;
- mavzuli nazorat - davlat moliyaviy 
nazorati obyektining muayyan davr uchun 
ayrim masalalar bo‘yicha faoliyatini 
nazorat qilish;
muqobil nazorat - operatsiyalar yagonaligi 
bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va turli davlat 
moliyaviy nazorati obyektlarida turgan 
hujjatlarni solishtirishni o‘z ichiga olgan 
tekshirish;

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
63 
darajada ta'minlanishiga bog'liq. Olimlarning fikricha, quyidagi omillarni tashqi omillar 
sifatida belgilash maqsadga muvofiqdir: huquqiy, uslubiy, muvofiqlashtiruvchi, iqtisodiy va 
axborot. Ichki omillar qatoriga esa texnologik, malakaviy va tashkiliy omillarni kiritish 
lozim. 
- Huquqiy omillar: huquqiy baza davlat moliyaviy nazorati uchun asos yaratadi. U 
moliyaviy boshqaruv, nazorat va javobgarlikni tartibga soluvchi qonunlar, qoidalar va 
siyosatlarni o'z ichiga oladi. Moliyaviy nazoratning vakolatlari, majburiyatlari va 
tartiblarini belgilash uchun aniq va keng qamrovli huquqiy qoidalar muhim ahamiyatga 
ega. 
- Uslubiy omillar: Uslubiy omillar moliyaviy nazorat faoliyatini amalga oshirishda 
qo‘llaniladigan metodologiyalar, uslublar va tartiblarni bildiradi. Bu izchil va samarali 
moliyaviy 
nazorat 
amaliyotini 
ta'minlash 
uchun 
standartlashtirilgan 
audit 
metodologiyalarini, risklarni baholash asoslarini va ish faoliyatini baholash usullarini 
ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. 
- Muvofiqlashtiruvchi omillar: Muvofiqlashtiruvchi omillar moliyaviy nazorat bilan 
shug'ullanuvchi turli sub'ektlar o'rtasidagi muvofiqlashtirish va hamkorlikni o'z ichiga 
oladi. Bunga ichki va tashqi nazorat organlari oʻrtasida uzluksiz hamkorlikni taʼminlash 
uchun samarali aloqa kanallari, muvofiqlashtirish mexanizmlari va axborot almashish 
platformalarini yaratish kiradi. 
- Iqtisodiy omillar: Iqtisodiy omillar samarali moliyaviy nazorat tizimini joriy etish va 
qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan moliyaviy resurslarni hisobga oladi. Nazorat 
tadbirlari, o‘quv dasturlari va texnologik infratuzilmani amalga oshirishni qo‘llab-
quvvatlash uchun yetarli mablag‘ va byudjet ajratish zarur. 
- Axborot omillari: Axborot omillari moliyaviy ma'lumotlarning mavjudligi, aniqligi va 
ishonchliligiga e'tibor qaratadi. O'z vaqtida va tegishli moliyaviy ma'lumotlarni qo’lga 
kiritish samarali moliyaviy nazorat uchun juda muhimdir. Bu mustahkam moliyaviy 
hisobot tizimlarini, ma'lumotlarni boshqarish jarayonlarini va axborot almashish 
mexanizmlarini yaratishni o'z ichiga oladi. 
- Texnologik omillar: Texnologik omillar moliyaviy nazorat jarayonlarini kuchaytirish 
uchun texnologiyadan foydalanishni o'z ichiga oladi. Bunga moliyaviy boshqaruv 
tizimlarini, maʼlumotlarni tahlil qilish vositalarini, elektron toʻlov tizimlarini va moliyaviy 
nazorat faoliyatida samaradorlik, aniqlik va xavfsizlikni oshirish uchun kiberxavfsizlik 
choralarini joriy etish kiradi. 
- Malakaviy omillar: Malakaviy omillar moliyaviy nazorat bilan shug'ullanadigan 
shaxslarning malakasi va tajribasini bildiradi. Bunga moliyaviy menejment, audit, risklarni 
baholash va muvofiqlik sohasida bilimga ega malakali mutaxassislarni yollash va saqlab 
qolish kiradi. 
- Tashkiliy omillar: Tashkiliy omillar davlat organlarining tuzilishi, boshqaruvi va 
madaniyatini hisobga oladi. Samarali moliyaviy nazorat aniq vakolat chegaralarini, 
hisobdorlikni, tashkilot ichida halollik va shaffoflik madaniyatini talab qiladi. Bunga tegishli 
hisobot liniyalari, ichki nazorat mexanizmlari va axloqiy me'yorlarni yaratish kiradi. 
Ushbu omillarni birgalikda ko'rib chiqish va hal qilish hukumatlarga shaffoflik, 
hisobdorlik va davlat mablag'laridan samarali foydalanishni ta'minlaydigan mustahkam 
davlat moliyaviy nazorati tizimini yaratish va qo'llab-quvvatlashga yordam beradi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqgan holda davlat moliyaviy nazoratini zamon talabiga mos 
ravishda takomillashtirishda quyidagi bir qator yondashuvlarni inobatga olish maqsadga 
muvofiq deb xisoblaymiz (2 jadval).