Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

3. Tadqiqot metodologiyasi. 
Ushbu maqolada davlat moliyaviy nazoratning turlari, usullari, elementlari hamda 
ularning xususiyatlari ko’rib chiqilgan bo’lib, tahlilning analiz, sintez va ilmiy abstraksiya 
usullari qo’llanilgan holda ilmiy natijalar ishlab chiqildi. Ishning uslubiy asosi sifatida 
davlat moliyaviy nazorati sohasida tadqiqot olib borgan olimlarning ishlaridan 
foydalanilgan. 
4. Tahlil va natijalar. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida moliyaviy nazoratning maqsad va vazifalari, 
turlari va shakllari tubdan o‘zgardi. Endilikda ushbu faoliyatning maqsadi nafaqat nazorat 
qilinadigan ob'yektlar faoliyatidagi kamchiliklarni aniqlash va mansabdor shaxslarni 
jazolash, balki ushbu kamchiliklarning oldini olish va bartaraf etish, shuningdek, davlat 
zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni byudjetda 
to‘liq shakllantirish hamda ularni maqsadli va samarali sarflanishini ta’minlash bo‘yicha 
maslahat va ko‘rsatmalar berishda iborat. 
Umumiy nazorat tizimida boshqaruv tizimining asosiy elementi bo'lgan davlat 
moliyaviy nazoratining muhim o'rni va ahamiyati shundan iboratki, birinchidan, 
moliyaning o'zi iqtisodiy kategoriya sifatida nazorat funktsiyasini ob'yektiv bajaradi; 
ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy munosabatlarning roli ortib bormoqda 
(Kunduzova, 2023). 
Moliyaviy nazoratni amalga oshirish davomida muvaffaqiyat va yuqori samaraga 
erishish avvalambor, moliyaviy nazoratni tashkil etilish darajasi, nazoratning turlari, 
shakllari va uni o’tkazishning usullariga bog’liq. 
Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subʼektlarga koʼra uni quyidagi turlarga 
ajratishimiz mumkin (1 jadval): 
1-jadval 
Moliyaviy nazorat turlari 
Moliyaviy nazorat 
turi 
Xususiyati 
Umumdavlat 
moliyaviy nazorati 
Davlat hokimiyat organlari tomonidan amalga oshirilib uning bosh 
maqsadi daromadlarning tushib turishi va davlat xarajatlarining 
sarflanishi boʼyicha davlat va jamiyatning manfaatlarini 
taʼminlashdan iborat. 
Idoraviy moliyaviy 
nazorat 
Vazirliklarning nazorat-taftish boshqarmalari va boshqa tarkibiy 
tuzilmalari tomonidan amalga oshirilib, shu idoraga boʼysunuvchi 
korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatini qamrab oladi. 
Xoʼjalik ichidagi 
moliyaviy nazorat 
Korxona va tashkilotlarning iqtisodiy va moliyaviy xizmatlari 
tomonidan oʼtkaziladi. Bu yerda korxona, tashkilot va 
muassasalarning xoʼjalik va moliyaviy faoliyati moliyaviy 
nazoratning obʼekti sifatida ko’riladi. 
Jamoatchilik 
moliyaviy nazorati 
Nodavlat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Nazoratning 
obʼekti uning oldiga qo’yilgan vazifalarga muvofiq ravishda 
aniqlanadi. 
Mustaqil moliyaviy 
nazorat 
Auditorlik firmalari va boshqa xizmatlar tomonidan oʼtkaziladi. 
Shuningdek, moliyaviy nazoratning shakllarini quyidagi mezonlar boʼyicha 
klassifikatsiya qilish qabul qilingan: 
- amalga oshirilish reglamenti; 
- oʼtkazilish vaqti; 
- nazoratning subʼektlari; 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
59 
- nazoratning obʼektlari. 
Har qanday nazorat uchun ishlab chiqilgan chora-tadbirlar yo'naltiriladigan asosiy 
vazifalarni to'g'ri aniqlash juda muhimdir. Shuning uchun davlat moliyaviy nazoratining 
vazifalariga oydinlik kiritishni maqsadga muvofiq deb xisoblaymiz. Davlat moliyaviy 
nazoratining vazifalari muayyan yurisdiktsiyaga va nazorat qiluvchi sub'ektga yuklangan 
mas'uliyat doirasiga qarab farq qilishi mumkin. Shunga qaramasdan, davlat moliyaviy 
nazorati organlari tomonidan amalga oshiriladigan ba'zi umumiy vazifalar quyidagilardan 
iborat, jumladan: moliyaviy audit; muvofiqlik monitoringi; ichki nazoratni baholash; 
risklarni baholash; moliyaviy hisobot; firibgarlikni aniqlash; potensialni oshirish va 
o‘qitish; samaradorlikni baholash; jamoatchilik bilan muloqot va oshkoralik; hamkorlik va 
muvofiqlashtirish. 
Ushbu vazifalar birgalikda davlat mablag‘larining mas’uliyatli va samarali 
boshqarilishini ta’minlash, moliyaviy huquqbuzarliklarning oldini olish, shaffoflik va 
hisobdorlikni ta’minlash, davlat moliyaviy boshqaruviga aholi ishonchini saqlashga 
qaratilgan. 
Аmalga oshirilish reglamenti hamda boshqaruv funktsiyalariga mansublik nuqtai 
nazaridan moliyaviy nazoratni tashqi (majburiy) va ichki (tashabbuskorli) shakllari mavjud 
bo’lib, ular moliyaviy resurslarni mas'uliyatli boshqarishni ta'minlashning ikkita bir-birini 
to'ldiruvchi yondashuvidir deb aytishimiz mumkin. Shunindek, ushbu elementlarda 
yuqorida qayd etilgan vazifalarni ro’yobga chiqishini ko’rishimiz mumkin.
Tashqi moliyaviy nazorat tashkilotning moliyaviy faoliyatini qonun asosida tashqi 
sub'ektlar tomonidan mustaqil nazorat qilish va tekshirishni o'z ichiga oladi. Ushbu 
sub'ektlar davlat organlari, nazorat qiluvchi organlar, auditorlar yoki boshqa tashqi 
manfaatdor tomonlarni o'z ichiga olishi mumkin. 
Ichki moliyaviy nazorat - bu tashkilotda moliyaviy faoliyatini boshqarish va nazorat 
qilish uchun amalga oshiriladigan tizimlar, jarayonlar va protseduralardir. Shuningdek u, 
tashkilotning taktik va strategik maqsadlariga erishishda moliyaviy boshqaruvning 
ajralmas qismi hisoblanadi. 
Ularning xar biri o’z ichiga bir necha asosiy elementlarni oladi. Quyidagi jadvalda 
tashqi va ichki moliyaviy nazoratning asosiy elementlarini ko’rishimiz mumkin (1 rasm). 
Shuni alohida qayd etish lozimki, samarali moliyaviy boshqaruv uchun ham ichki, ham 
tashqi moliyaviy nazorat muhim ahamiyatga ega. Ichki nazorat tashkilotda o'z moliyasini 
boshqarish uchun mustahkam tizim va jarayonlar mavjudligini ta'minlaydi, tashqi nazorat 
esa muvofiqlik, shaffoflik va hisobdorlikni ta'minlash uchun mustaqil nazorat va 
tekshirishni ta'minlaydi.
Nazoratning asosiy tamoyillari to'g'risidagi Lima deklaratsiyasining 3-moddasiga 
muvofiq, ichki nazorat xizmatlari alohida bo'limlar va tashkilotlar tarkibida tashkil etiladi, 
tashqi audit xizmatlari esa tekshirilayotgan tashkilotlarning tashkiliy tuzilmasiga kirmaydi. 
Oliy nazorat organi tashqi audit organi hisoblanadi
1
. Ichki moliyaviy nazorat ob'ektlari 
faqat davlatning moliyaviy resurslari va mulki, ularning shakllanishi va sarflanishi 
hisoblanadi. Tashqi moliyaviy nazorat ob'ekti faqat davlat moliyasi sohasi bilan 
cheklanmaydi va normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari va byudjet ijrosi natijalarini 
ekspertizadan o'tkazishni ham o'z ichiga oladi. 
1
Nazoratning asosiy tamoyillari Lima deklaratsiyasi. Xorijiy mamlakatlarda davlat moliyaviy nazoratini huquqiy 
tartibga solish. M.: Прометей. 1998. 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
60