Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

3. Тадқиқот методологияси. 
Тадқиқот жараёнида хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига солиқ 
юкиини таъсир этиши назарий асослари ўрганилди, мавзуга боғлиқ кўплаб илмий 
манбалар ва тадқиқотлар талқин қилинди, илмий тадқиқотларга таянган ҳолда 
анализ ва синтез, диалектика, илмий мушоҳада, мантиқий фикрлаш, тизимли 
ёндашув усулларидан кенг фойдаланилган. 
 
4. Таҳлил ва натижалар. 
Солиқ юкининг хўжалик юритувчи субъектларга таъсирини баҳолаш кўп 
қиррали иш бўлиб, солиқ ҳодисаларини таҳлил қилиш, иқтисодий моделлаштириш, 
эмпирик тадқиқотлар ва бошқаларни ўз ичига олади. Ушбу усуллар биргаликда 
солиққа тортишнинг иқтисодий фаолият ва ривожланишга қандай таъсир 
қилишини тушунишимизга ёрдам беради. Иқтисодиётлар ривожланиб бораётгани 
ва солиқ сиёсати ўзгарувчан шароитларга мослашгани сабабли, солиқлар ўз 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
264 
мақсадларига самарали хизмат қилишини ва хўжалик юритувчи субъектларга 
салбий таъсирларни минималлаштиришни таъминлаш учун доимий баҳолаш муҳим 
бўлиб қолмоқда. 
Солиққа тортишда мураккаб муносабатларни йўлга қўйиш учун солиқ юкининг 
хўжалик юритувчи субъектларга таъсирини баҳолашнинг турли усуллари ва 
ёндашувлари ишлаб чиқилган (1-расм).
1-расм. Солиқ юкининг хўжалик юритувчи субъектларга таъсирини баҳолаш 
усуллари
1
 
1. Солиқ ҳодисаларини таҳлил қилиш. Солиқ ҳодисаларини таҳлил қилиш 
солиққа тортишнинг иқтисодий юки турли манфаатдор томонлар ўртасида қандай 
тақсимланганлигини тушуниш учун асосий воситадир. Бу солиқ юкини ким 
кўтараётганини текширишни ўз ичига олади - истеъмолчилар, ишлаб чиқарувчилар 
ёки 
иккаласи. 
Ушбу 
таҳлил 
сиёсатчилар 
ва 
тадқиқотчиларга 
солиқ 
ўзгаришларининг хўжалик юритувчи субъектларга реал таъсирини аниқлашга 
ёрдам беради. 
2. Иқтисодий моделлаштириш ва симуляция. Иқтисодий моделлар ва 
симуляциялар солиқ юкининг таъсирини баҳолашнинг назарий асосларини беради. 
Ҳисоблаш мумкин бўлган умумий мувозанат моделлари каби бу моделлар 
иқтисодчилар ва сиёсатчиларга солиқ сиёсатидаги ўзгаришлар турли иқтисодий 
ўзгарувчиларга, жумладан ЯИМ, инвестициялар, бандлик ва даромад тақсимотига 
қандай таъсир қилишини симуляция қилиш имконини беради. 
3. Эмпирик тадқиқотлар солиқ юки ва хўжалик юритувчи субъектлар 
фаолияти ўртасидаги муносабатни ўлчаш учун реал маълумотларни таҳлил 
қилишни ўз ичига олади. Тадқиқотчилар эконометрик усуллардан солиқларнинг 
тарихий ўзгаришларини ва уларнинг оқибатларини ўрганиш учун фойдаланадилар. 
Ушбу тадқиқотлар солиқларнинг хулқ-атворга, сармояга ва иқтисодий ўсишга 
қандай таъсир қилишига оид қимматли тушунчаларни беради. 
4. Қиёсий таҳлил солиқ тизимлари ва уларнинг турли мамлакатлар ёки 
минтақалар бўйича хўжалик юритувчи субъектларга таъсирини таққослашни ўз 
ичига олади. Солиқ ставкалари, тузилмалари ва рағбатлантиришлардаги 
ўзгаришларни ўрганиб, тадқиқотчилар энг яхши амалиётлар ва потенциал сиёсатни 
яхшилашни аниқлашлари мумкин. 
5. Кейс стадий. Амалий тадқиқотлар солиқ юкининг таъсирини батафсил 
тушуниш учун муайян тармоқлар, минтақалар ёки хўжалик юритувчи субъектларга 
1
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.