Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

Key words: tax, income, tax burden, business entity, taxation. 
1. Кириш. 
Сўнгги ўн йилликда турли мамлакатларда умумий солиқ юкини камайтиришга 
қаратилган уларнинг солиқ тизимини кенг кўламли ислоҳ қилиш бўйича сезиларли 
тенденция юзага келди. Бу ислоҳотлар бизнес тузилмаларини оптималлаштириш, 
солиқларни ҳисоблаш ва ундириш усулларини қайта кўриб чиқишга қаратилган. 
Асосий мақсад иқтисодий ўсишни рағбатлантириш ва янги инвестициялар ва бизнес 
инновациялари учун янада қулай муҳит яратишдир. 
III СОН. 2023 
СОЛИҚ ВА ҲАЁТ 
ЭЛЕКТРОН ИЛМИЙ ОММАБОП ЖУРНАЛ 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
261 
Таъкидлаш жоизки, солиқ ислоҳотининг ушбу тенденциялари ўзгарувчан 
глобал макроиқтисодий манзара ва жаҳон бозорларининг ўзгарувчанлигига 
жавобдир. Иқтисодий ўсиш суръатлари нафақат тармоқ ва миллий миқёсда, балки 
бутун жаҳон иқтисодиётида ҳам секинлашди. Ушбу ҳолат жорий солиққа тортиш 
кўрсаткичларини оптималлаштириш ва иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватловчи 
чора-тадбирларни амалга ошириш учун қайта кўриб чиқишни талаб қилди. 
Турли мамлакатларда солиқ тизимининг ривожланишига тарихий, маданий ва 
ижтимоий-иқтисодий омилларнинг мураккаб ўзаро таъсири таъсир кўрсатади. Бу 
омиллар ҳар бир давлатнинг ўзига хос эҳтиёжлари ва хусусиятларига, жумладан, 
сиёсий тузилмаларга, ижтимоий демографик ва иқтисодий шароитларга 
мослаштирилган ягона солиқ тизимларини шакллантирди.
Мамлакат ичида солиқ тизимини яратишнинг асосий омили давлатнинг ўзи. 
Давлатлар солиққа тортишни тартибга солувчи қоидаларни ўрнатадилар, тарихий 
тажрибалардан келиб чиқиб, уларни миллий муҳитга мослаштирадилар. Вақт ўтиши 
билан давлатлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи халқаро 
нормалар ва стандартлар ривожланди. 
Замонавий шароиттда давлатнинг иқтисодиётдаги ролига сезиларли урғу 
берилади. Бу республика бюджетларидаги солиқ тушумларининг улуши ортиб 
бораётганида, молиявий тартибга солишни кучайтириш бўйича қонунчилик базаси 
ислоҳ қилинишида ўз ифодасини топмоқда. Мамлакатнинг ички ишлаб чиқариши 
ўсиши билан солиқ юки ортиб боради. Бу муносабатлар тасодифий эмас; у жисмоний 
шахслар ва тадбиркорлик субъектларининг даромадлари юқори бўлганлиги 
сабабли, улар солиқлар ва тўловлар орқали давлат эҳтиёжлари учун маблағ қўшиш 
имкониятига эга эканлиги ҳақидаги ғоядан келиб чиқади.
Моҳиятан жамият эволюцияси, иқтисодий тараққиёт ва солиққа тортиш ўзаро 
боғлиқ тушунчалардир. Жамиятнинг ривожланиши ва иқтисодий ўсиш кўпинча 
солиқ юкининг ошишига олиб келади, бу эса ўз навбатида кейинги ривожланишга 
ёрдам беради. Аммо моддий ишлаб чиқаришнинг ўзгарувчан муҳити ва молиявий 
тизимларнинг эволюцияси вақт ўтиши билан солиққа тортиш шакллари ва 
усулларини ўзгартиришга олиб келди. Ушбу давом этаётган эволюция солиқ 
тизимларининг динамик табиатини ва уларнинг алоҳида мамлакатларда ва глобал 
саҳнада иқтисодий натижаларни шакллантиришдаги муҳим ролини таъкидлайди. 
Солиқ тизимларининг шаклланиши мамлакатнинг иқтисодий стратегияси ва 
унинг иқтисодий тизимининг табиати билан чамбарчас боғлиқдир. Солиқлар 
нафақат давлат фаолиятини молиялаштиришнинг асосий воситаси, балки 
фуқароларнинг даромадлари даражасига таъсир қилувчи муҳим омил сифатида ҳам 
хизмат қилишини тан олиш жуда муҳимдир. 
Иқтисодий тизимлар, шу жумладан бозор иқтисодиёти ҳам пасайиш, ҳам ўсиш 
даврлари билан белгиланадиган циклларга мойил. Ушбу иқтисодий цикллар 
давомида ҳукуматлар ушбу тебранишларга жавоб беришда ҳал қилувчи роль 
ўйнайди. Улар хўжалик юритувчи субъектлар зиммасига тушадиган солиқ юкини 
бартараф этиш, иқтисодий инқирозлар даврида уни камайтириш, ўсиш даврида эса 
ошириш бўйича тегишли чораларни кўришлари керак. 
Шунинг учун солиқлар статик эмас, балки ўзгарувчан иқтисодий манзарага 
мослашиши керак. Иқтисодий таназзул ёки инқирозлар даврида ҳукуматлар 
кўпинча бизнес ва жисмоний шахсларнинг юкини енгиллаштириш, иқтисодий 
тикланишни рағбатлантириш учун солиқ имтиёзларини қўллайди. Аксинча, 
иқтисодий кенгайиш даврида солиқ сиёсати ўсиб бораётган иқтисодий 
фаолиятнинг катта қисмини қамраб олиш учун ўзгартирилиши мумкин. 
Аслини олганда, солиқ тизимлари нафақат даромадларни йиғиш, балки 
иқтисодиётни бошқариш ва тартибга солиш воситаларидир. Улар кенгроқ 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
262 
иқтисодий стратегияга мос келиши ва маълум бир мамлакатдаги доимий ўзгарувчан 
иқтисодий шароитларга динамик жавоб бериши керак.