Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

Ichki moliyaviy nazorat elementlari
Moliyaviy siyosat va tartib-qoidalar: 
moliyani boshqarish bo‘yicha aniq siyosat 
va tartiblarni, jumladan, byudjetlashtirish, 
xaridlar, to‘lovlarni qayta ishlash va 
moliyaviy hisobotlarni o‘rnatish
Vazifalarni ajratish: manfaatlar 
to'qnashuvining oldini olish va nazorat va 
muvozanatni ta'minlash uchun turli shaxslar 
yoki bo'limlar o'rtasida moliyaviy 
mas'uliyatni ajratish
Ruxsat berish va tasdiqlash: moliyaviy 
operatsiyalarni tegishli shaxslar yoki 
organlar tomonidan ruxsat etilganligi va 
tasdiqlanganligini ta'minlash mexanizmlarini 
amalga oshirish
Buxgalteriya hisobini yuritish va 
hujjatlashtirish: to'g'ri va to'liq moliyaviy 
hisoblarni yuritish, shu jumladan kvitansiya, 
schyot-faktura, shartnoma va boshqa 
tasdiqlovchi hujjatlar
Ichki audit: moliyaviy nazorat 
samaradorligini baholash, zaif tomonlar yoki 
yaxshilanishi kerak bo'lgan yo'nalishlarni 
aniqlash, tartiblarga muvofiqligini ta'minlash 
uchun ichki audit o'tkazish
Risklarni boshqarish: xavflarni baholash, 
ichki nazorat va monitoring mexanizmlari 
orqali firibgarlik, xatolar va mos kelmaslik 
kabi moliyaviy risklarni aniqlash va 
kamaytirish

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
61 
moliyaviy nazoratining yagona tizimi hokimiyat ierarxiyasining barcha darajalarida 
tizimning barcha elementlari uchun umumiy talablar va tartiblarni hisobga olgan holda 
ishlashi kerak deb taxmin qilinadi. Chunki, amaliyotda ba’zan moliyaviy nazorat 
funktsiyalari yuklangan organlar tizimi nomuvofiq ishlashi, auditorlar nazorat 
tekshiruvlarini o'tkazishda ko'pincha bir-birini takrorlashlari guvohi bo’lishimiz mumkin. 
Bularning barchasi nazorat faoliyatini amalga oshirish muddatlarini, auditorlik ishining 
asosiy tamoyillari va qoidalarini buzish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. 
Davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishning eng muhim tamoyili, uning amalga 
oshirilishi nazorat organlari faoliyatida takrorlash va parallelizmga yo‘l qo‘ymaslik 
imkonini beradi, bu davlat moliyaviy nazorati organlarining vakolatlarini hokimiyatlar 
bo‘linishining konstitutsiyaviy prinsipiga muvofiq chegaralash tamoyilidir. 
Amalga oshirish vaqti bo'yicha moliyaviy nazorat tashkilotning o'ziga xos ehtiyojlari 
va sharoitlariga qarab turli shakllarda bo'lishi mumkin. Turli bosqichlarda amalga 
oshirilishi mumkin bo'lgan moliyaviy nazoratning ba'zi umumiy shakllari quyidagilar: 
- dastlabki nazorat - moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar g‘aznachilik 
bo‘linmalari moliya organlari va O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan 
amalga oshiriladigan;
- joriy nazorat - moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g‘aznachilik 
bo‘linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga 
oshiriladigan; 
- yakuniy nazorat - moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so‘ng amalga oshiriladigan 
nazorat. 
Yakuniy nazorat dastlabki nazorat bilan chambarchas bog'liq bo'lib, uning 
xulosalariga asoslanadi. Biroq, joriy va yakuniy moliyaviy nazoratning ahamiyati va 
ma’lumotliligiga qaramay, ekspertlar asosiy e'tiborni dastlabki nazoratga qaratishni tavsiya 
qiladilar, chunki nazoratning funksiyasi huquqbuzarliklarning oldini olish va 
ogohlantirishdir va bunga dastlabki nazorat davlat topshirig'ini tuzish bosqichida imkon 
yaratadi (Logvinova, 2018). 
Shuni ta'kidlash kerakki, moliyaviy nazorat muntazam ko'rib chiqish, baholash va 
tuzatishni talab qiladigan doimiy jarayondir. Amalga oshiriladigan moliyaviy nazoratning 
o'ziga xos shakllari tashkilotning hajmi, sohasi, tartibga solish talablari va ichki siyosatiga 
qarab farq qilishi mumkin. 
Davlat moliyaviy nazoratining shakllari “davlat moliyaviy nazorati usullari” 
tushunchasida birlashtirilgan nazorat choralarini amalga oshirishning muayyan usullari, 
yo’llaridan foydalanishni nazarda tutadi. Davlat moliyaviy nazorati usullaridan foydalangan 
holda, tekshirilayotgan ob'ektning moliyaviy-xo'jalik faoliyatining haqiqiy holati 
o'rganiladi, maqsadli funksiyadan chetga chiqish sabablari aniqlanadi va xo'jalik yurituvchi 
sub'ekt faoliyati samaradorligini oshirishga qaratilgan tuzatishlar shakllantiriladi. 
Moliyaviy nazorat usullari - bu buxgalteriya hujjatlarini o'rganish va nazorat-taftish 
organlari va xizmatlari xodimlari tomonidan dalillarni aniqlash uchun foydalaniladigan 
haqiqiy ma'lumotlarni olish usullaridir. Moliyaviy nazoratning turli usullari o'rtasida aniq 
chegaralar mavjud emas, ularning ko'pchiligi o'zaro bog'liq va boshqa usullarning 
elementlarini o'z ichiga oladi. Ko'p hollarda ishonchli faktlarni aniqlash uchun bir qator 
usullarni birgalikda qo'llash lozim bo’ladi. 
O’zbekiston Respublikasi byudjet kodeksining 173-moddasiga
2
muvofiq davlat 
moliyaviy nazorati usullari quyidagi turlarga bo’linadi (2 rasm): 
2
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
62