Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

III СОН. 2023 
СОЛИҚ ВА ҲАЁТ 
ЭЛЕКТРОН ИЛМИЙ ОММАБОП ЖУРНАЛ 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
73 
таъминот ва бошқаларни ўз ичига олади. Давлат бюджет ташкилотларининг давлат 
харажатлари иш ўринлари яратиш, товарлар ва хизматларга талабни ошириш ва 
инфратузилмага инвестицияларни рағбатлантириш орқали иқтисодий ўсишни 
рағбатлантириши мумкин. 
Бюджет ташкилотлари ўзларининг молиявий бошқаруви ва маблағлардан 
фойдаланиш учун жавобгардир. Шаффоф молиявий ҳисобот ва масъулиятли 
харажатлар амалиёти жамоатчилик ишончини ва ишончини оширади. Давлат 
бюджети ташкилотларининг самарали молиявий бошқаруви самарали бошқарувга 
ҳисса қўшади, бу ҳукуматларга давлат молиясини масъулият билан бошқаришда ўз 
мажбуриятларини бажариш имконини беради.
Маълумки, шаффофлик, ҳисобдорлик ва ресурсларни самарали бошқариш 
талаблари ортиб бораётган бир даврда турли соҳалардаги бюджет ташкилотлари ўз 
фаолиятини 
самарали 
молиялаштириш 
ҳамда 
маблағлардан 
ахлоқий 
фойдаланишни таъминлашда муаммоларга дуч келмоқда. Мавжуд ҳуқуқий ва 
ташкилий механизмларга қарамай, молиявий нотўғри бошқариш, маблағлардан 
нотўғри фойдаланиш, назоратнинг етарли даражада ўтказилмаслиги ҳоллари 
сақланиб қолмоқда, бу эса аҳоли ишончи ва ташкилий самарадорликка путур 
етказмоқда.
2. Адабиётлар шарҳи. 
Молиявий ресурсларни тақсимлаш кўплаб тадқиқотлар мавзуси бўлиб, турли 
мамлакатларда бир нечта эмпирик тадқиқотлар ва амалий тадқиқотлар ўтказилди 
(M.Zamboni, G.Martin, 2019). Бу тадқиқотлар асосан самарадорлик аудити, баланс 
қонунчилиги ва институционал ислоҳотларга қаратилган (T.Shaikh, A.Nabeela, 2020). 
Молиявий назорат кўп босқичли ва кўп томонлама бўлади, чунки давлатнинг молия 
тизими давлат ва минтақавий даражада ҳам, алоҳида хўжалик юритувчи субъектлар 
даражасида ҳам пул маблағларининг барча турларини қамраб олади.
Дарҳақиқат, назорат ҳар қандай фаолиятнинг ажралмас элементидир. 
Бошқарувнинг асосий тамойилларининг Лима декларациясида (1977) қуйидаги 
таъриф берилган: “...назорат ўз-ўзидан мақсад эмас, балки тартибга солиш 
тизимининг ажралмас қисми бўлиб, унинг мақсади қабул қилинган стандартлардан 
оғишлар ва принципларнинг бузилишини аниқлашдир. Тузатиш чораларини кўриш, 
айрим ҳолларда айбдорларни жавобгарликка тортиш, етказилган зарарнинг ўрнини 
қоплаш ёки бундай ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ёки камайтириш 
чораларини кўриш учун имкон қадар эрта босқичда моддий ресурсларни 
сарфлашнинг қонунийлиги, самарадорлиги ва тежамкорлиги”. 
Н.Завалконинг (2017) таъкидлашича, ҳозирги босқичда молия тизими учун 
реал таҳдидлардан бири бу давлат молиявий ресурсларидан фойдаланишда 
ҳуқуқбузарликлар сони ва ҳажмининг кўпайиши бўлиб, бу кўпинча давлат 
назоратчиларининг фаолиятига дахлдор бўлиб, улар давлат молиявий 
ресурсларидан оқилона фойдаланишга чақирилади. Бундай вазият назорат 
органлари 
ваколатларининг 
такрорланишига 
йўл 
қўймаслик, 
молиявий 
фирибгарликларни фош этиш, молиявий интизомни мустаҳкамлаш йўлида давлат 
томонидан молиявий назоратни ташкил этишга ёндашувларни ўзгартиришни 
тақозо этади, мамлакатнинг молиявий хавфсизлиги даражасини ошириш эса 
молиявий интизомни мустаҳкамлашга ёрдам беради. 
О.Натарова (2015) бухгалтерия ҳисоби ва назоратининг яхлит ахборот-
таҳлилий тизимини яратиш зарурлигини инобатга олган ҳолда давлат молиявий 
назоратини баҳолашнинг долзарблигини таъкидлайди, бу эса давлат молиявий 
ресурсларини самарали бошқаришга, молиявий ресурслар сонини қисқартиришга 
хизмат қилади ҳамда ҳуқуқбузарликлар, давлат ресурсларини талон-тарож қилиш, 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
74 
умуман олганда, мамлакатда иқтисодий ва ижтимоий муҳитнинг яхшиланишига 
олиб келади. Муаллифнинг фикрига кўра, Украина учун ҳозирги вақтда назоратнинг 
умумэътироф этилган тамойилларини қонунчилик ва меъёрий базага чуқурроқ 
татбиқ этиш катта аҳамиятга эга. О. Натарова (2015) ҳам бюджет кодексида 
назоратнинг асосий тамойиллари, назорат объектлари ва субъектларига аниқлик 
киритиш зарурлиги ҳақидаги фикрни қўллаб-қувватлайди. Муаллиф давлат 
секторида давлат молиявий назоратини баҳолашга асосланиб, ички молиявий 
назоратни янада ислоҳ қилиш ва унинг услубий асосларини ривожлантириш 
зарурлиги ҳақида хулоса қилади. 
М.Алиев (2017) давлат молиявий назоратининг ташқи ва ички даражаларининг 
алоҳида функцияларини баҳолаш муаммосини кўриб чиқади, уларнинг қонунчилик 
даражасида етарли даражада фарқланмаслиги, бу назорат органлари фаолиятининг 
бир-бирини такрорлашига, уларнинг фаолияти ва назорат субъектларига маъмурий 
таъсирнинг кучайиши молиявий назорат самарадорлигининг пасайишига олиб 
келади.
Маҳаллий ва хорижий олимларнинг ишларига баҳо назоратнинг қуйидаги 
турларини ажратиб кўрсатиш имконини беради:
- корхоналар, ташкилотларнинг молия-хўжалик бўлинмалари ва тафтиш 
комиссиялари томонидан амалга ошириладиган ички хўжалик назорати. Ички 
ҳуқуқий ҳужжатлар муайян операцияларни амалга оширишнинг қонунийлигини 
назорат қилувчи, шунингдек харажатларнинг, шу жумладан инвестицион 
лойиҳаларнинг самарадорлиги ва мақсадга мувофиқлигини назорат қилувчи, 
шунингдек корхонанинг молиявий ҳолатини баҳолаш ва назорат қилувчи 
органларнинг ҳолатини белгилайди; 
- давлат институтлари ёрдамида ва ҳокимиятни жамиятни ахборот билан 
таъминлаш мажбуриятини юклаган қонунлар асосида, шунингдек, махсус давлат 
органлари воситачилигисиз амалга ошириладиган жамоатчилик назорати; 
- идорадан ташқари давлат молиявий назорати — идоравий мансублиги ва 
ташкилий-ҳуқуқий шаклларидан қатъи назар, давлат органлари томонидан 
корхоналар, ташкилотлар ва муассасаларда амалга ошириладиган назорат
(І.Ю.Чумакова, 2009). 
Кам таъминланган мамлакатларда бюджет муассасалари ривожланган ва 
ривожланаётган бозор мамлакатларига қараганда анча кам ривожланган ва 
мустамлакачилик мероси, турли хил маданий ва маъмурий анъаналар ва амалиётлар 
каби мамлакатга хос омилларни акс эттирувчи турли хил хусусиятларни намойиш 
этади. Далиллар шуни кўрсатадики, заиф салоҳият, самарасиз фуқаролик жамияти 
институтлари ва сиёсий иқтисод омиллари бюджет институтларини модернизация 
қилиш жараёнига жиддий тўсиқ бўлиб хизмат қилади (Р.Аллен, 2009).
Кам даромадли мамлакатларда қоғозда мавжуд бўлган харажатлар ва бюджет 
тақчиллиги бўйича рақамли мақсадлар ва расмий чекловлар амалда мажбурий 
бўлмаслиги мумкин. Бунинг сабаби, бюджет қоидалари ва тартиб-қоидаларига риоя 
қилишни шаффоф қиладиган, ҳукумат вазирлари ва мансабдор шахсларни қабул 
қилган қарорлари учун жавобгарликка тортувчи механизмлар одатда яхши йўлга 
қўйилмаган. Шу нуқтаи назардан, бюджет жараёнининг шаффофлиги ва кенг 
қамровлилигини ошириш, ҳатто расмий қоидалар мавжуд бўлмаган тақдирда ҳам 
бюджет ҳужжатларини оммавий равишда тарқатиш айниқса муҳим бўлиши мумкин 
(Э.Кампос ва С.Прадҳан, 1996).
Кам даромадли мамлакатларда бюджет муассасаларининг бошқа хусусиятлари 
уларни ривожланган ва ривожланаётган бозор мамлакатларидан ажратиб туради. 
Масалан, кўпгина бундай мамлакатларда марказий бюджет органи - одатда Молия 
вазирлиги - вазирлик иерархиясида нисбатан заиф ва бюджет сиёсатни ишлаб 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
75 
чиқиш воситаси сифатида миллий режага бўйсунади. Бундан ташқари, капитал 
харажатлар бўйича бюджетни тайёрлаш ва ижро этиш учун масъул бўлган кучли 
режалаштириш вазирлигининг мавжудлиги бюджет жараёнини парчалайди ("икки 
томонлама бюджетлаштириш"). Бюджетдан ташқари жамғармалар ва ҳисоблар 
(давлат 
харажатларининг 
улуши 
сифатида) 
кўринмайди) 
ривожланган 
мамлакатларга қараганда, уларнинг бюджет жараёни билан интеграциялашуви 
кўпинча заифдир (Р.Аллен ва Д.Радев, 2006). Бундан ташқари, кўпгина кам 
даромадли мамлакатлар кўпинча бюджет билан тўлиқ интеграция қилинмаган 
донорлик ёрдами оқимига боғлиқдир (С.Гупта ва бошқ., 2008). Бу омиллар 
шаффофлик ва ҳисобдорликни пасайтиради, ресурсларни устуворликларга мувофиқ 
тақсимлашни қийинлаштиради ва бюджет жараёнининг ўзидан ажралиб турадиган 
параллель савдо майдончаларини яратади. 
Кўпгина паст даромадли мамлакатларда молиявий ҳисобот ва аудит 
тизимларининг заиф томонлари кўпинча ҳақиқий харажатларнинг умумий 
чегаралар ичида ёки йўқлигини кузатиш механизмлари самарасиз эканлигини 
кўрсатади (Т.Пракаш ва Э.Сабезон, 2008). Харажатлар ва мажбуриятларни назорат 
қилиш ҳам характерли даражада заифдир ва харажатлар ва даромадлар бўйича 
қарзлар таниш муаммодир. Бундан ташқари, бухгалтерия ҳисобининг мустаҳкам 
асоси йўқлиги ҳукуматнинг молиявий қоидалари ва бошқа назорат воситаларидан 
қочиш ёки уларни манипуляция қилиш учун ижодий бухгалтерия ҳисоби кўламини 
оширади.