Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

1-расм. Бюджет ташкилотларини молиялаштиришнинг асосий ташкилий 
механизмлари
1
 
1-расмда келтирилган бюджет ташкилотларини молиялаштиришнинг асосий 
ташкилий механизмлари бирма-бир кўриб чиқамиз. Бюджетлаштириш жараёни 
турли босқичларни, жумладан режалаштириш, тайёрлаш, тасдиқлаш, ижро этиш, 
мониторинг ва баҳолашни ўз ичига олган кенг қамровли бюджет жараёнини ишлаб 
чиқиш. Ушбу жараён молиявий ресурсларни ташкилий устуворликларга 
мослаштириши ва маблағлардан самарали фойдаланишни таъминлаши керак. 
Молиявий режалаштириш даромад прогнозларини, харажатлар сметасини ва 
молиялаштириш стратегиясини акс эттиради. Ушбу режалар ресурсларни 
тақсимлаш бўйича йўл харитасини беради ва молиявий қарорларни қабул қилади. 
1
Муаллиф томонидан шакллантирилган 
Бюджетлаштириш 
жараён
Молиявий 
режалаштириш
Даромадларни 
диверсификация 
қилиш
Маблағ йиғиш ва 
грантларни 
бошқариш
Харажатларни 
бошқариш
Молиявий ҳисобот
Ички назорат
Рискларни 
бошқариш
Самарадорликни 
ўлчаш
Активларни 
бошқариш
Қарзни 
бошқариш
Инвестицион 
стратегиялар
Технология 
интеграцияси
Имкониятларни 
ошириш

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
79 
Даромадларни диверсификация қилиш битта молиялаш оқимига қарамликни 
камайтириш учун бир нечта даромад манбаларини ўрганиш учун керак. Бунга 
давлат ажратмалари, грантлар, хайриялар, фойдаланувчи тўловлари ва 
инвестициялар киради. 
Ташқи молиялаштиришни таъминлаш учун самарали маблағ йиғиш 
стратегияларини ва грантларни бошқариш тартиб-қоидаларини белгилаш лозим 
бўлади. Бу грант таклифларини ёзиш, донорлик талабларига риоя қилиш ва таъсир 
кўрсатишни ўз ичига олиши мумкин. 
Ресурслардан фойдаланишни оптималлаштириш ва беҳуда сарф-харажатларни 
минималлаштириш учун тежамкор амалиётларни амалга ошириш, сифатни 
бузмасдан тежаш мумкин бўлган соҳаларни аниқлаш учун харажатларни мунтазам 
равишда кўриб чиқишдан лозим. 
Ташкилотнинг молиявий ҳолати тўғрисида аниқ ва ўз вақтида маълумот 
берувчи аниқ молиявий ҳисобот жараёнларини ишлаб чиқиш ва ҳисобот беришда 
шаффофлик манфаатдор томонлар ва назорат органлари билан ишончни 
мустаҳкамлайди. 
Фирибгарлик, ўзлаштириш ва молиявий нотўғри бошқарувнинг олдини олиш 
учун мустаҳкам ички назорат механизмларини ўрнатишдан иборат. Ушбу назорат 
вазифаларни ажратиш, рухсат бериш тартиб-қоидалари ва мунтазам аудитларни ўз 
ичига олиши мумкин. 
Молиявий хатарларни аниқлаш ва потенциал салбий таъсирларни юмшатиш 
учун рискларни бошқариш стратегияларини белгилалозим. Бу молиявий 
заифликларни баҳолаш ва фавқулодда вазиятлар режаларини ишлаб чиқишни ўз 
ичига олади. 
Молиявий бошқарув ва ресурсларни тақсимлаш билан боғлиқ асосий 
самарадорлик кўрсаткичларини (КПИ) аниқлаш ҳам муҳим. Чунки ташкилий 
самарадорликни таъминлаш учун ушбу кўрсаткичлар бўйича иш фаолиятини 
мунтазам равишда кузатиб бориш ва баҳолаш самарали ҳисобланади. 
Активларни кузатиш ва бошқариш тизимларини жорий қилиш, улардан 
самарали фойдаланиш ва тўғри сақланишини таъминлаш йўқотишнинг олдини 
олади ва активларни сотиб олиш ва йўқ қилиш бўйича асосли қарорлар қабул 
қилишга ёрдам беради. 
Агар мавжуд бўлса, қарз олиш ташкилотнинг тўлаш қобилиятига мос 
келишини таъминлаш учун масъулиятли қарзни бошқариш сиёсатини белгилаш 
керак. Қарз даражасини кузатиб бориш ва тўлов жадвалларини самарали бошқариш 
ҳам ташкилий механизмларнинг асосини ташкил қилади. 
Ташкилотнинг ортиқча маблағларни инвестициялашга бўлган ёндашувини 
бошқарадиган инвестиция сиёсатини ишлаб чиқиш. Ушбу стратегиялар ахлоқий ва 
ҳуқуқий меъёрларга риоя қилган ҳолда хавф ва даромадни мувозанатлаши керак. 
Молиявий 
бошқарув 
учун 
технологиядан 
фойдаланиш, 
масалан, 
бюджетлаштириш, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобот учун молиявий дастурлардан 
фойдаланиш. Автоматлаштириш хатоларни камайтиради ва самарадорликни 
оширади. 
Ушбу ташкилий механизмларни амалга ошириш орқали бюджет ташкилотлари 
мустаҳкам молиявий соғломликни таъминлаши, ресурслардан масъулиятли 
фойдаланишни 
рағбатлантириши 
ҳамда 
шаффофлик 
ва 
ҳисобдорликни 
таъминлаган ҳолда ўз мақсадларига эришиши мумкин. 
Шу билан бирга аудит процедуралари ва молиявий ҳисоботлар ташкилотнинг 
молиявий бошқарувида шаффофлик, аниқлик ва жавобгарликни таъминлашнинг 
муҳим таркибий қисмидир. Аудит молиявий ҳисоботларни, операцияларни ва 
жараёнларни уларнинг тўғрилигини ва тегишли қонун ва қоидаларга 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
80 
мувофиқлигини текшириш учун тизимли текширишни ўз ичига олади. Аудит 
тартиб-қоидалари ҳам, молиявий ҳисобот ҳам молиявий маълумотларнинг 
яхлитлигини сақлашга, манфаатдор томонлар ўртасида ишончни оширишга ва 
ташкилотларда онгли қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлашга ёрдам беради. 
Шунингдек, ички назорат ва рискларни бошқариш самарали ташкилий 
бошқарувнинг муҳим таркибий қисмлари бўлиб, ташкилотнинг самарали 
ишлашини таъминлайди, ўз активларини ҳимоя қилади ва потенциал хавфларни 
камайтиради. Ушбу механизмлар ташкилот манфаатларини ҳимоя қилиш, қонунлар 
ва қоидаларга риоя қилишни таъминлаш ва жавобгарликни ошириш учун 
биргаликда ишлайди. Умуман олганда, назорат ташкилотларда шаффофлик, 
ҳисобдорлик ва масъулиятли бошқарувни таъминлашда ҳал қилувчи роль ўйнайди. 
Назорат механизмлари молиявий фаолиятни назорат қилади, баҳолайди ва 
бошқаради, шаффофликни таъминлайди ва нотўғри бошқарувнинг олдини олади. 
Биргаликда бу истиқболлар шаффоф, ҳисобдор ва масъулиятли маблағлардан 
фойдаланиш учун асос яратади. Қонуний мувофиқликни, ахлоқий меъёрларни, 
самарали ташкилий тузилмаларни ва мустаҳкам назорат механизмларини 
мувозанатлаштирган ташкилотлар манфаатдор томонлар ва жамоатчилик олдида 
шаффофлик 
ва 
ҳисобдорликни 
қўллаб-қувватлаган 
ҳолда 
маблағлардан 
фойдаланишни оптималлаштириш учун яхшироқ жойлашадилар. 
Ўзбекистон шароитида маблағлардан фойдаланиш ва назоратни кучайтириш 
ҳуқуқий, ахлоқий, ташкилий ва назорат нуқтаи назарларини ўзида мужассам этган 
яхлит ёндашувни талаб қилади. Мамлакат иқтисодий ўсиш, ривожланиш ва 
самарали бошқарувга интилаётган бир пайтда давлат молиясини бошқариш билан 
боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш энг муҳим ҳисобланади. 
Ўзбекистонда давлат молиясини бошқариш бўйича қонунчилик базаси 
мустаҳкам ва кенг қамровли бўлиши керак. Аниқ қонунлар, қоидалар ва халқаро 
стандартлар маблағлардан фойдаланиш қонунийлик чегараларида амалга 
оширилишини таъминлайди. Молиявий операцияларда шаффофлик, халқаро 
шартномаларга риоя қилиш ва коррупцияга қарши чораларга мувофиқлик самарали 
ҳуқуқий назоратга ёрдам берадиган муҳим жиҳатлардир. 
Қонуний мувофиқликдан ташқари, ахлоқий мулоҳазалар ҳам ҳал қилувчи 
аҳамиятга эга. Ҳисобдорлик, шаффофлик ва давлат маблағларини масъулият билан 
бошқаришга асосланган ахлоқий хулқ-атвор ҳукумат ва унинг фуқаролари ўртасида 
ишончни кучайтириши мумкин. Жамғармани тақсимлаш, молиявий ҳисоботларни 
тайёрлаш ва қарорлар қабул қилишда ахлоқий тамойилларга риоя қилиш 
Ўзбекистоннинг жаҳон миқёсидаги обрў-эътиборини мустаҳкамлайдиган ҳалоллик 
маданиятини ривожлантиришга хизмат қилади. 
Мамлакатимизда давлат секторидаги ташкилий тузилмалар маблағлардан 
самарали фойдаланишга ёрдам бериши керак. Аниқ белгиланган роль ва масъулият, 
самарали бюджетлаштириш жараёнлари ва бўлимлар ўртасидаги ҳамкорлик 
ресурсларни тақсимлашни соддалаштириши ва жавобгарликни ошириши мумкин. 
Мослашувчан ташкилий тузилма ўзгарувчан эҳтиёжларга тезкор жавоб беришга 
имкон беради, бу эса мамлакатга ривожланиш мақсадларига мувофиқ маблағ 
ажратиш имконини беради. 
Қаттиқ назорат механизмлари маблағлардан фойдаланишни назорат қилиш ва 
молиявий нотўғри бошқарувнинг олдини олиш учун зарурдир. Ички назорат, 
мунтазам аудит ва рискларни бошқариш амалиёти заифликларни аниқлаши ва 
потенциал хавфларни камайтириши мумкин. Бу механизмлар молиявий аниқлик, 
ошкоралик ва ҳисобдорликка ҳисса қўшади, аҳоли ишончи ва ишончини 
мустаҳкамлайди. 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
81