Истеъмолчиларнинг асосий ҳУҚУҚлари

1.БОБ ИСТЕМОЛЧИНИНГ БУДЖЕТ ЧЕГАРАСИ.
1.1. Истеъмолчи танлови
Биринчи жадвал истеъмолчининг юқорида айтиб ўтилган маҳсулотлардан қай усулларда харид қилиши мумкинлигини ҳисобловчи комбинациялардан бири кўрсатилган. Биринчи жадвал шуни кўрсатадики, агар истеъмолчи ҳамма пулини пицага сарфласа у 100 та пица харид қилиши ва бирорта ҳам Пепси ололмаслиги мумкин. Иккинчи қаторда бошқача вариант: 90 та пица ва 50 дона Пепси, ва ҳоказо. Ҳар бир чиқим суммаси 1000$ни ташкил етади.Биринчи жадвалдаги график истеъмолчи танлаши мумкин бўлган “тўплам”ларга мисол бўлади. Вертиcал чизиқ Пепсининг миқдорини ўлчаса, горизонтали еса пицанинг донасини ифодаламоқда. Графикда учта нуқта келтирилган. А нуқтада, истеъмолчи фақат 100 та пица олади, аммо Пепси олмайди, Б нуқтада у пица харид қилмайди, лекин, 500 та Пепси сотиб олади, А ва Б нуқталарининг ўртаси бўлмиш C нуқтада истеъмилчи ҳар иккаласигаям тенг равишда 500 $ дан пул сарфлаши тасвирланган. Бунда у 50та пица ва 250 та Пепси истеъмол қила олади. Юқорида айтиб ўтилганлар кўплаб комбинациялардан учтаси еди, холос. А нуқтаданБнуқтагача бўлган ҳар бир вариант бизга тўғри кела олади. Харажатлар сиғимии деб аталувчи ушбу чизиқ бизга истеъмолчининг қурби йетадиган истеъмол “гуруҳ”ларини кўрсатиб беради. Шу билан истеъмолчи харид қилиши мумкин бўлган Пепси ва пица миқдорларини жадваллар ёрдамида ўрганиб чиқдик.
Буджет сиғими егри чизиғи истеъмолчининг бир товаминг бошқасига нисбатан харид қила олиш имкониятини нархлар мутаносиблиги орқали ўлчашда ишлатилади. А нуқтадан Б нуқтагача вертикал оралиқ 500 ичимлик ва горизонтал масофа 100 та пицага тенг. Демак, бешта Пепси битта пицага тўғри келмоқда. (Аслида, буджет сиғимии егри чизиғи пасайганда, натижа мусбат сон чиқади. Лекин биз манфий ишорани четлаб ўтишимиз мумкин.)
Буджет тақчиллиги бир маҳсулот нархининг бошқа бир маҳсулот нархига таққосланиши орқали пайдо бўлган тахминий нархга тенг еканлигини еслаб қолинг. Пица Пепсидан беш марта қиммат, шунинг учун пица олиш еҳтимоллиги Пепсига қараганда беш марта паст. Бозор итеъмолчига қуйидагича танловни таклиф қила олади: битта пицага бешта Пепси.
Мақсадимиз истеъмолчи қандай қилиб танлов амалга оширишини ўрганиш. Буджет сиғими анализнинг бир қисмидир: бу истеъмолчининг даромадига қараб қандай товарларга қурби йетишининг комбинациясини кўрсатади. Истеъмолчининг танлови нафақат унинг молиявий аҳволига, балки, унинг танловига
ҳам боғлиқ. Шундай қилиб, истеъмолчи танлови бизнинг кейинг ўрганиш обйектимиз бўлади.
Келинг енди танловни бефарқлик чизиғи орқали ифодалашни кўриб чиқамиз. Истеъмолчининг танлови унга Пепси ва пица комбинацияларидан бирини танлаш имконини беради. Агар биз унга икки турдаги вариантни кўрсацак, у ўзига мосроғини танлайди. Агар кўрсатилган икки вариант унга тенг маъқул бўлса, истеъмолчи икккаласини ҳам бирдек қабул қилади.
Биз ҳозир истеъмолчининг буджет сиғимини график кўринишида тасвирлаймиз, шунингдек, унинг танловини ҳам графикда ифодалашимиз мумкин. Буни бефарқлик егри чизиқларидан фойдаланиб амалга оширамиз. Бефарқлик егри чизиғи истеъмолчини бирдек хурсанд қила оладиган вариантлами тақдим етади. Шу туфайли бефарқлик егри чизиғИ доим истеъмолчини қониқтира оладиган таклифлар киритади.

Иккинчи чизма истеъмолчининг бефарқлик егри чизиқларидан иккитасини ўзида акс еттирган. Истъмолчига А, Б ва C комбинациялар бирдек мақбул йечим чунки уларнинг ҳаммаси деярли бир хил. Шуниси аниқки, агар истеъмолчининг пицага хоҳиши камайса, А нуқтадан Б нуқтагача бўлган вариантлар уни бирдек хурсанд қилишга қодир. Агар пицага бўлган еҳтиёж яна камайса,Б нуқтадан C нуқтагача Пепси истеъмоли яна ортади ва ҳоказо.

Бефарқлик егри чизиғи истеъмолчининг хоҳишини бир-бирини ўрнини босувчи товарлар мажмуи билан ҳам қондира олади. Бу чекли алмаштирув даражаси (МРС) дейилади.
Юқоридаги ҳолатда чекли алмаштирув даражасиназарияси бўйича Пепсининг нечтаси пицанинг биттаси ўрнини “егаллай олиши”ни ўлчаш мумкин. Истеъмолчининг бефарқлик егри чизиғи дек ўзгармас бўлмагани билан чекли алмаштирув даражаси бефарқлик егри чизиғи билан бир хил бўлолмайди. Истеъмолчининг бир товами бошқасидан ортиқ кўриши унинг хоҳишидаги товарлар миқдорига ва истеъмолчининг аҳволига ҳам боғлиқ. Масалан истеъмолчининг пица ёки Пепси харид қилишида унинг оч ёки чанқаганлигига, шунингдек, қанча истеъмол қила олишига қаралади.
Истеъмолчи барча бефарқлик егри чизиғилардан бирдек қониқиш ҳосил қилади. Аммо у баъзиларини афзалроқ кўриши ҳам мумкин. Чунки у камроқ чиқимни, пастроқ харажатни афзал кўриши мумкин. 2-чизмада И₂ чизиқнинг исталган нуқтасидан И1 чизиқ яхшироқдир.
Истеъмолчининг бефарқлик егри чизиғиунинг нимани бошқаларидан афзал кўришини кўрсатиб беради. Шу туфайли биз биз бефарқлик егри чизиғини икки турдаги маҳсулотлар вариантини солиштириш учун ишлатамиз. Масалан, Д нуқта А га қараганда кўпроқ фойдалироқлиги туфайли яхшироқ деб қаралсин (аниқроқ қилиб айтганда, Д вариат А га қараганда икки ҳисса кўп пица ва Пепси таклиф қилсин). Бефарқлик егри чизиғи назариясига кўра Д нуқта C нуқтадан ҳам яхшироқ чунки у C га қараганда фойдалироқ вариантни таклиф етмоқда. Д нуқтанонг C га қараганда Пепси таклифи камроқ бўлишига қарамай, унда истеъмолчини авзал кўришга ундовчи пицалар миқдори кўплиги мавжуд. Қайси бир нуқтанинг фойдалироқлигини ўрганатуриб, биз бефарқлик егри чизиғиларни ҳам ўзаро солиштиришимиз мумкин екан.

2.